شلیک توپ‌ها در قره‌باغ

فرشاد گلزاری

 مناقشه‌های مرزی موضوعی است که از قرن‌ها پیش تاکنون وجود داشته است و حالا هم در شرایط و مکان‌های مختلف خود را نمایان می‌کند. به عنوان مثال همین چند روز پیش شاهد درگیری میان چین و هند بر سر مرزهای مشترکشان بودیم که البته با مداخله سازمان ملل، تقریباً به پایان رسید؛ اما اخباری به گوش می‌رسد که دهلی و پکن همچنان با یکدیگر در حال منازعه هستند. نمونه دیگر مناقشات مرزی را باید در پرونده هند و پاکستان یا روسیه و اوکراین مشاهده کرد. عموماً این مشکلات مرزی ریشه و سابقه تاریخی دارد. به عنوان مثال در مورد مناقشه‌های فعلی اوکراین با روسیه، عمده مشکل این است که روس‌ها بدون هماهنگی و با نقض تمام قوانین و مقررات بین‌المللی دست به اشغال شرق اوکراین زدند و از سوی دیگر شبه جزیره کریمه را به خاک خود الحاق کردند. در مورد آبخازیا و اوستیای جنوبی هم، چنین وضعیتی استوار است و روسیه همچنان با گرجستان در مورد این مساله درگیر است. اما منازعه دیگری که در این باب باید به آن اشاره شود، درگیری مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ است. قبل از اینکه به این موضوع بپردازیم باید نگاه کوچکی به پیدایش آذربایجان و ارمنستان داشته باشیم. در سال 1918 زمانی که قفقاز از روسیة فعلی جدا شد، سه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان شکل گرفت. تقسیمات اداری منطقه به هیچ وجه با ترکیب قومی آن همخوانی نداشت و در نتیجه این سه جمهوری گرفتار یک رشته برخوردهای مرزی شدند که مهم‌ترین و طولانی‌ترین آن برسر قره‌باغ بود.

قره‌باغ واقع در شرق ارمنستان کنونی (شرق دریاچه سوان) بخشی از ایالت گنجه بود. گنجه خود در ۱۸۶۸ میلادی از ترکیب ارتفاعات شرقی تفلیس و ایالت ایروان و بخش‌های غربی ایالت باکو تشکیل شده بود که از دیدگاه قومی و جغرافیایی دارای موجودیت مصنوعی بود اما به هر ترتیب دو طرف این منطقه را یک جغرافیای بسیار مهم برای خود قلمداد می‌کنند. بسیاری بر این عقیده هستند که مناقشه میان ایروان و باکو بر سر قره‌باغ از 30 سال پیش وجود دارد، اما برخی دیگر اعتقاد دارند که درگیری میان دو کشور به 1918 تا 1920 برمی‌گردد اما عده کثیری معتقدند که مناقشه و اختلاف میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ میلادی آغاز و در سال ۱۹۹۲ به درگیری نظامی منجر شد. در نتیجة این مناقشه، منطقه قره‌باغ جمهوری آذربایجان و هفت شهرستان همجوار آن به اشغال نیروهای ارمنستان درآمد. در ماه می سال ۱۹۹۴ میلادی میان طرفین مناقشه، رژیم آتش بس برقرار شد، ولی میانجیگری بین‌المللی از سوی سازمان امنیت و همکاری اروپا (موسوم به مینسک) به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا برای حل مسالمت‌آمیز این مناقشه تا به حال نتیجه‌ای نداشته است.

کارگروه موسوم به گروه مینسک در سال ۱۹۹۲ توسط سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) برای حل مشکل قره‌باغ تاسیس شد. این کارگروه در سال ۹۲ میلادی در شهر مینسک پایتخت بلاروس به دنبال نشست چندین کشور تشکیل شد و به همین علت نام گروه مینسک به آن اطلاق شد اما مساله اینجاست که کارگروه مذکور هم نتوانست مشکل قره‌باغ را حل کند. به یاد داریم که در سال 1395، 1396 و حتی 1397 چندین بار شاهد درگیری‌های مرزی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ بودیم که تعدادی کشته و زخمی بر جای گذاشته شد. این منحنی‌ها به خوبی نشان می‌دهد که مشکل قره‌باغ نه تنها حل و فصل نشده، بلکه به وضوح می‌بینیم که هر سال یک درگیری سطحی یا عمقی میان دو طرف رخ می‌دهد و همین ماجرا هم اکنون هم ادامه دارد.

منازعه میان دو طرف دیگر از حالت حملات توپخانه‌ای خارج شده و کار به جایی رسیده که برای اولین بار شاهد سرنگونی پهپادهای باکو توسط ایروان هستیم؛ این امر مناقشه قره‌باغ را وارد فضای جدید می‌کند

جدال جدید:

 دو کشته و پنج مجروح

دو روز پیش (دوشنبه) وزارتخانه‌های دفاع دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان با صدور بیانیه‌های جداگانه‌ای، ارتش یکدیگر را به نقض حریم مرزی دو کشور و گشودن آتش به سوی نیروهای طرف مقابل متهم کردند. ابتدا وزارت دفاع ارمنستان اعلام کرد که حدود ساعت ۱۲:۳۰ روز یکشنبه به وقت محلی نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان سوار بر خودرویی نظامی و به دلایل نامعلوم تلاش کردند که با عبور از منطقه مرزی تاووزوفسکی وارد خاک ارمنستان شوند که با هشدار مرزبانان این کشور مواجه شدند و با به جا گذاشتن خودروی خود به پشت مرزهای دو کشور بازگشتند. بیانیه وزارت دفاع ارمنستان اضافه کرد که نزدیک ساعت ۱۳:۴۵ نظامیان جمهوری آذربایجان با استفاده از آتش توپخانه به مواضع مرزی ارمنستان در منطقه مرزی تاووزوفسکی حمله کردند که با پاسخ متقابل ارتش این کشور مواجه شد و خسارت جانی به ارتش جمهوری آذربایجان وارد آمد.

در مقابل وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ارتش ارمنستان را به نقض آتش‌بس از طریق شلیک توپخانه متهم کرد که در پی آن دو سرباز این کشور کشته و پنج نظامی دیگر مجروح شدند. بیانیه وزرات دفاع آذربایجان تصریح کرده که در پی پاسخ کوبنده به نقض آتش‌بس توسط همسایه غربی، نیروهای ارتش این کشور ناگزیر به عقب‌نشینی شده‌اند. هر چند وزارت دفاع آذربایجان از وارد آمدن خسارت جانی به ارتش دو طرف خبر داده ولی طرف ارمنستانی مدعی است که نیروهای این کشور در صحت و سلامت کامل به سر می‌برند. این رد و بدل شدن جواب‌ها از سوی وزارتخانه‌های دو کشور، نمایانگر این است که هیچکدام از طرفین حاضر نیستند اعلام کنند که در روند درگیری‌ها چه اتفاقی افتاده است. ایروان و باکو با پنهان‌کاری‌های خود به  دنبال این هستند تا یکدیگر را متهم کنند اما باید توجه داشت که این نزاع «دو بزرگتر» دارد! اینکه مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه با اشاره به مناقشات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام می‌کند که آنکارا با تمام امکانات خود در کنار آذربایجان ایستاده است و در سوی دیگر سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه از درگیری‌ها در قره‌باغ به شدت ابراز نگرانی می‌کند به نوعی نشان می‌دهد که ترکیه و روسیه دو بال اصلی این پرونده هستند. در این راستا استفان دوجاریک، سخنگوی سازمان ملل متحد روز گذشته (سه‌شنبه) اعلام کرد که دبیرکل سازمان ملل خواستار توقف فوری خصومت‌ها در مرز ارمنستان-جمهوری آذربایجان و تنش‌زدایی شده است. درست است که مناقشه ارمنستان و آذربایجان برای بسیاری از کشورهای منطقه از جمله ایران و روسیه ناخوشایند و خطرناک است، اما توجه داشته باشید که ارتش ارمنستان اقدام به سرنگونی پهپادهای جمهوری آذربایجان کرده است.

درگیری میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان به 1918 تا 1920 برمی‌گردد، اما عده کثیری معتقدند که مناقشه و اختلاف میان دو کشور بر سر منطقه قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ میلادی آغاز و در سال ۱۹۹۲ به درگیری نظامی منجر شد

همین موضوع به خوبی نشان می‌دهد که منازعه میان دو طرف دیگر از حالت حملات توپخانه‌ای خارج شده و کار به جایی رسیده که برای اولین بار شاهد سرنگونی پهپادهای باکو توسط ایروان هستیم. اگر تا دیروز فقط صدای شلیک توپخانه‌ها در مرز دو کشور به گوش می‌رسید و درنهایت چندین نفر کشته یا زخمی می‌شدند، حالا ما شاهد آن هستیم که این منازعه وارد ابعاد جدیدِ نظامی و تکنولوژیک شده است. امری که نشان می‌دهد هیچ راه‌حلی جز تشکیل یک کارگروه مستقل جدید برای حل و فصل بحران فعلی وجود ندارد؛ چراکه این بحران یک، منازعه قدیمی با تسویه‌حساب‌های منطقه‌ای و تاریخی است که بدون شک اروپا و آمریکا از درک درون‌مایه‌های پیچیده قومی و جغرافیایی‌اش عاجز هستند.