«فورس‌ماژور» در حوالی هیمالیا

فرشاد گلزاری

درگیری‌های مرزی (Border War) در روابط بین‌الملل یکی از موضوعاتی است که زیرمجموعه صلح منطقه‌ای تعریف می‌شود. اهمیت آن به این جهت است که اگر این منازعه و درگیری ادامه پیدا کند، می‌تواند باعث ایجاد یک به‌هم‌ریختگی گسترده شود. به عبارتی دیگر گسترش این مدل از درگیری‌ها و تبدیل آن به یک مقیاس بزرگتر، می‌تواند این تقابل‌ها را از حالتِ منطقه‌ای و محلی به یک منازعه فراملی تبدیل کند. دلیل این امر کاملاً مشخص است. زمانی که ما از درگیری در مرز دو کشور حرف می‌زنیم، تنها صدای گلوله‌ها و بوی باروت است که یکباره همه‌جا را فرامی‌گیرد و این به معنای آن است که طرفین در حال استفاده از یک قوه قهریه علیه یکدیگر هستند. در قانون مدنی فرانسه عبارت «فورس ماژور» را می‌توان به راحتی پیدا کرد؛ همان عبارتی که در عرف ما ایرانی‌ها به عنوان یک وضعیت اضطراری، بدون فوتِ وقت یا فوری ترجمه و مورد استفاده قرار می‌گیرد. فورس ماژور به معنی عام، عبارت است از هر حادثه خارجی «خارج از حیطه قدرتِ متعهد» که غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل اجتناب بوده، و مانع اجرای تعهد شود. بسیاری از سیاستمداران و حقوقدانان از همین تعریف برای تفسیر و پیگیری منازعات مرزی استفاده می‌کنند که پرونده‌های مختلفی در حوزه درگیری و اختلافات مرزی را پوشش داده است. نمونه این درگیری‌های مرزی را می‌توان اختلاف ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ یا تنش نظامی هند و پاکستان بر سر جامو و کشمیر دانست که جامعه ملل از این دو پرونده (به خصوص پرونده کشمیر) به شدت هراس دارند. دلیل این ترس و واهمه در مورد آذربایجان و ارمنستان، منافع قدرت‌هایی مانند روسیه و ایالات متحده است که به‌تازگی اسرائیل هم به این پازل اضافه شده است؛ چراکه تل‌آویو از یک دهه پیش تاکنون به شدت در آذربایجان فعال شده و هم‌اکنون بخش اعظمی از گاز و نفت  باکو به اسرائیل صادر می‌شود. اما در مورد واهمه جامعه ملل از درگیری پاکستان و هند، اوضاع تا حد زیادی متفاوت است. قدرت‌های جهانی به این دلیل دهلی و اسلام‌آباد را به دوری از درگیری و نزاع ترغیب می‌کنند که بتوانند از شروع یک جنگ هسته‌ای و اتمی جلوگیری کنند. توجه داشته باشید که هند و پاکستان به عنوان کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای در جهان شناخته می‌شوند اما عضو پیمان‌نامه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای نیستند و همین موضوع نگرانی جامعه ملل را دو چندان می‌کند. به همین جهت است که دنیا از تنش دو کشور در منطقه کشمیر هراس دارند. در مورد ایران و افغانستان هم اخیراً اختلاف‌هایی در مورد مسائل مرزی و همچنین ورود غیرمجاز به خاک کشورمان، پدید آمده و در گذشته هم اختلاف میان ایران و پاکستان در مورد ورود گروه‌های تروریستی از خاک این کشور به مرزهای کشورمان وجود داشته و دارد، اما به حد و اندازه دو مورد قبل نبوده است. در این میان وجود توافق‌نامه‌های مرزی یکی از راه‌های پیشگیریِ این درگیری‌ها به شمار می‌رود اما تجربه نشان داده که تحریک از سوی یک طرف، همیشه به درگیری ختم شده که دلایل متعددی دارد.

چین ادعای مالکیت بر ۹۰ هزار کیلومتر در شمال شرق هند را دارد و در سمت دیگر، هند معتقد است که چین اراضی این کشور در غرب هیمالیا را به وسعت ۳۸ هزار کیلومتر مربع به اشغال خود درآورده است

پکن و دهلی: سلاح‌کشی پس از 58 سال!

نمونه دیگری از درگیری‌‌های مرزی که شاید تاکنون  درباره آن کمتر شنیده باشید، تنش میان چین و هند است. بر اساس اسناد موجود، آخرین مناقشه نظامی میان این دو کشور پرجمعیت جهان به سال ۱۹۶۲ در هیمالیا بازمی‌گردد که درنهایت با قبول آتش‌بس از سوی چین و بازگشت هند به «خط کنترل واقعی» خاتمه یافت. در همان هنگام بسیاری از کشورها اعلام کردند که دلیل شروع درگیری، پیشروی هند در داخل مرزهای جنوب غربی چین از نواحی شمال و شمال شرقی خود بوده است. در این میان باید توجه داشت چین و هند که بیش از چهار هزار کیلومتر مرز مشترک دارند در برخی مناطق از جمله در ایالت سیکیم، آروناچال پرادش، تبت و کشمیر با هم اختلاف ارضی دارند. چین ادعای مالکیت بر ۹۰ هزار کیلومتر مربع در منطقه‌ای در شمال شرقی هند را دارد که دهلی آن را ایالت «آروناچال پرادش» می‌نامد. در سمت دیگر، هند معتقد است که چین اراضی این کشور در غرب هیمالیا را به وسعت ۳۸ هزار کیلومتر مربع به اشغال خود درآورده است. همین ادعاها و دلایل قدیمی باعث شده تا طی روزهای اخیر درگیری خونین میان نیروهای هندی و چینی در دره گالوان واقع در شرق لاداخ رخ دهد. این بدترین درگیری نظامی بین هند و چین در 58 سال گذشته محسوب می‌شود که در آن ۲۰ سرباز هندی در جریان تبادل آتش با نیروهای مسلح چین در منطقه مرزی مورد مناقشه کوهستان هیمالیا کشته شدند. ارتش هند در بیانیه‌ای اعلام کرد که در جریان روند کاهش تنش در دره گالوان، درگیری مسلحانه رخ داد و علاوه بر کشته شدن ۲۰ سرباز ، ۱۷ تن دیگر نیز زخمی شده‌اند. در این میان «اس جایشانکار»،وزیر امور خارجه هند در گفت‌وگوی تلفنی با «وانگ یی»، وزیر  خارجه چین اعلام کرد که کشتار سربازان هند بر روابط با پکن تاثیر خواهد گذاشت. او خواستار کاهش تنش میان پکن و دهلی شد اما مساله اینجاست که بسیاری از تحلیلگران معتقدند که هند دست به تحریکِ چین زده است. بر اساس بیانیه‌ای که از سوی سخنگوی منطقه جنگی غرب چین (سرهنگ جانگ شیولی) منتشر شده، نیروهای هند در روز سه‌شنبه (27 خرداد) دو بار از خط مرزی دو کشور عبور و وارد خاک چین شده‌اند و هیچ توجهی به اخطار مرزبانی چین نداشته‌اند که در نهایت برای حفاظت از مرزها، درگیری فیزیکی رخ داده است.

هند و چین در سال ۲۰۱۷ در منطقه «دو کلم» واقع در شرق هیمالیا با یکدیگر تنش مرزی داشتند که پس از ۷۳ روز و با دخالت رهبران دو کشور حل شد اما دور جدید این تنش‌ها تا حد زیادی شیب تندتری نسبت به سال 2017 داشته است

محتوای این بیانیه را «جائو لی جیان»، سخنگوی وزارت امور خارجه چین تایید کرده است. نکته قابل توجه این است که در اردیبهشت امسال، چین بیش از ۶ هزار سرباز را به همراه تجهیزات پشتیبانی به چهار نقطه در شرق لاداخ، سه نقطه در دره گالوان و یک نقطه در دریاچه پانگونگ تسو مستقر کرد و همین موضوع موجب شد تا هند برای مقابله با پیشروی‌های چین نیروهای مشابهی به مناطق مرزی با چین منتقل کند. لازم به ذکر است که هند و چین در سال ۲۰۱۷ در منطقه «دو کلم» واقع در شرق هیمالیا با یکدیگر تنش مرزی داشتند که پس از ۷۳ روز و با دخالت رهبران دو کشور حل شد اما دور جدید این تنش‌ها تا حد زیادی شیب تندتری نسبت به سال 2017 داشته است؛ به گونه‌ای که علاوه بر کشته شدن 20 سرباز هندی و زخمی شدن 17 نفر دیگر، ارتش هند اعلام کرده که 10 سربازش توسط چین بازداشت شده‌اند که گویا چندی پیش آزاد شده‌اند. نکته حائز اهمیت دیگر که درگیری میان دو طرف را خطرناک جلوه می‌دهد، جدیدترین گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم موسوم به سیپری (SIPRI) است که ماه گذشته منتشر شده است. در این گزارش آمریکا، چین، هند، روسیه و عربستان سعودی پنج کشوری هستند که بیشترین هزینه نظامی را در سال ۲۰۱۹ داشته و ۶۲ درصد کل هزینه نظامی جهانی را به خود اختصاص داده‌اند.

در بخشی از این گزارش گفته شده چین و هند دو کشور آسیایی هستند که به ترتیب رده‌های دوم و سوم جهانی را از نظر هزینه‌های نظامی به خود اختصاص داده‌اند؛ چراکه هزینه‌های نظامی چین در سال ۲۰۱۹ به ۲۶۱ میلیارد دلار رسیده که در مقایسه با سال ۲۰۱۸ حدود ۵.۱ درصد افزایش نشان می‌دهد. هند نیز با ۶.۸ درصد رشد هزینه‌های نظامی در سال ۲۰۱۹ مخارجش در این حوزه به ۷۱.۱ میلیارد دلار رسیده است. این آمارها به خوبی نشان می‌دهد که اگر درگیری میان دهلی و پکن ادامه پیدا کند، هیچ تضمینی وجود ندارد که دامنه آن به پاکستان کشیده نشود. این زد و خوردها دقیقاً اصل حقوقی فورس ماژور را تایید می‌کند؛ چراکه ما شاهد یک حادثه خارجی غیرقابل پیش‌بینی هستیم که مانع اجرای تعهد طرفین شده است.