«خلیفه منتظر» بر تخت می‌نشیند؟

نزهت امیرآبادیان، روزنامه نگار

«خلیفه منتظر» لقبی است که به دلیل برگزاری انتخابات زودهنگام در ترکیه به اردوغان داده شده است. چندی پیش رجب طیب اردوغان رئیس جمهور فعلی ترکیه پس از دیدار با دولت باغچه‌لی، رهبر حزب راستگرای حرکت ملی (MHP) خواستار برگزاری انتخابات زود هنگام شد. انتخاباتی امروز برگزار می‌شود و آینده این کشور را دچار تغییرات اساسی می‌کند.

انتخابات پارلمانی جدید در ترکیه به معنای آغاز تغییر نظام سیاسی در این کشور است. پس از این انتخابات قرار است قانون اساسی جدید ترکیه به اجرا درآید که بر اساس آن حدود اختیارات و قدرت ریاست جمهوری بیشتر خواهد شد و قطعا این انتخابات برای ترکیه رویدادی سرنوشت‌ساز است. اگرچه اردوغان وضعیت کنونی در سوریه و عراق، و تصمیماتی که باید در سیاست‌های کلان اقتصادی کشور اتخاذ شود را دلیل برگزاری انتخابات زودهنگام بیان کرده است اما نا گفته پیداست که دلایل دیگری برای این انتخابات زودهنگام وجود دارد.

قطعا لقب «خلیفه» برای اردوغان عنوانی قابل قبول است، هفت سال پیش اردوغان در اوج اتفاقات بهار عربی در خاورمیانه تلاش کرد نقش رهبری کشور های اسلامی را به خود بگیرد، اردوغان در زمان حکومت اسلامگرایان به مصر رفت و هنگام ورود به فرودگاه قاهره به زبان عربی خطاب به کسانی که به استقبالش آمده بودند، گفت: «سلام بر مصر و سلام بر جوانان این کشور! می‌دانید که مصر و ترکیه دستی واحد هستند.» مردم قاهره در بزرگراه‌ها تجمع کرده بودند. بیلبورد‌های بزرگی نیز از عکس‌های رجب طیب اردوغان و پرچم ترکیه و مصر در کنار هم در خیابان‌های قاهره به چشم می‌خورد و همه اینها حامل یک پیام بود «اتحاد برای آینده». اما سرمایه‌گذاری‌های اردوغان بر خاورمیانه به سرعت و با تحولات ناگهانی به شکست انجامید و او پروژه خود را به گونه دیگری به پیش برد.

شخصیت محوری از ویژگی‌های برجسته در فرهنگ سیاسی خاورمیانه است، خاورمیانه همیشه به دنبال رهبران قدرتمندی بوده که امنیت را به ارمغان آورند که البته بی‌شک از آزادی ها می‌کاهند تا جایی که گاه اهمیت رهبران سیاسی بیشتر از برنامه‌های حزبی یا گاه به‌طورکلی فراتر از احزاب‌ قرار می‌گیرد. رجب طیب اردوغان یکی از شخصیت‌های مهم خاورمیانه با هویتی دوپاره است، اردوغان پوپولیستی قدرت‌طلب است که از سکولاریسم سخن می‌گوید و همزمان وعده ایجاد جامعه دینی می‌دهد.  اگر اردوغان در سال 2012، ده سال پس از نخست‌وزیری در ترکیه از قدرت کناره می‌گرفت، شاید به عنوان بزرگترین مرد ترکیه از زمان آتاتورک، بنیانگذار این کشور، نامی نیک از خود در تاریخ به جا می‌گذاشت اما ظاهرا سیاستمداران پس از حضور طولانی در قدرت به ندرت می‌توانند این عرصه را ترک کنند آنها در قدرت می‌مانند و روز به روز اشتباهات بیشتری مرتکب می‌شوند، فساد را افزایش می‌دهند و تسلیم جاه طلبی‌های شخصی خود می‌شوند. اردوغان نمونه کلاسیک این ماجرا است.

حدود یک قرن هنگامی که مصطفی کمال آتاتورک پیش جمهوری ترکیه را بنیان نهاد، با الهام از جمهوری‌های اروپایی دین را از حوزه عمومی حذف کرد. ترکیه کشور بزرگی که روزی مرکز خلافت امپراتوری عثمانی بود با اصلاحات آتاتورکی قوانین اسلامی را کناری نهاد و اصول سکولاریسم در قانون اساسی این کشور تثبیت شد.

طی 16 سال گذشته که اردوغان و حزب اسلامگرای عدالت و توسعه سیاست های این کشور را تحت کنترل خود داشته، قانون اساسی سکولار این کشور به سوی قوانینی مذهبی و محافظه کارانه حرکت کرده است و اکنون انتخابات اخیر در ترکیه این سوال را مطرح می‌کند که آیا مهمترین دموکراسی در جهان اسلام از سکولاریسم جدا خواهد شد؟

اگرچه حزب عدالت و توسعه ادعا می کند که سکولار است، با بسیاری از دیدگاه های آتاتورک مخالف است و به گمان بسیاری از مخالفان این حزب قصد دارد جمهوری ترکیه را از بین ببرد.

حزب حرکت ملی به رهبری دولت باغچه‌لی مدت‌هاست از اردوغان و سیاست‌های حزب عدالت و توسعه (AKP) پشتیبانی می‌کند. این دو حزب قصد دارند که در انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری در جبهه‌ای واحد شرکت کنند. بر اساس نظر سنجی موسسه کنسنسوس (Konsensus) که نتایج همه پرسی قانون اساسی ترکیه در سال 2017 را تقریبا بدون خطا پیش بینی کرده بود، «اتحاد جمهور متشکل از حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی» 50.4 درصد آرا را در انتخابات آتی بدست خواهند آورد. همچنین آرای رجب طیب اردوغان (رئیس جمهور کنونی ترکیه) در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه 47.9 درصد، محرم اینجه 26.8 درصد، مرال آکشنر 14.8 درصد، صلاح الدین دمیرتاش 9.7 درصد، تمل کارا ملا اوغلو 0.7 درصد، دوغو پرینچک 0.1 درصد پیش بینی شده است. موسسه کنسنسوس بین اول تا 28 ماه مه در 42 استان ترکیه با دو هزار نفر به صورت چهره به چهره و حضوری مصاحبه و گرایش شرکت کنندگان در انتخابات بیست و چهارم ژوئن (سوم تیرماه) را بررسی و ارزیابی کرده است.

اردوغان در سال 1996 میلادی گفته بود که دموکراسی هدف نیست بلکه تنها یک وسیله است، او زمانی که شهردار استانبول بود خود را پیرو و خدمتگزار شریعت معرفی می کرد و طرفدارانش او را امام استانبول خطاب می کردند. او گفته بود: دموکراسی همانند تراموای شهری است. شما از آن برای رسیدن به مقصد استفاده می کنید و پس از آنکه رسیدید پیاده می شوید. ما هرگز به دموکراسی به عنوان یک هدف اعتقاد نداریم و آن را تنها یک ابزار می دانیم.

اکنون بی جهت نیست که مخالفان سیاسی او معتقدند که اردوغان در حال پیاده شدن از قطار دموکراسی است. همه پرسی سال 2017 را می توان شاهدی بر این گفته مخالفان دانست؛ اصلاح قانون اساسی و تغییر ساختار نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی با اختیارات بیشتر به رییس جمهور، قرارگیری رییس جمهور در رهبری حزب حاکم، حذف پست نخست وزیری، اجباری کردن آموزش اسلام سنی در مدارس از سن شش سالگی، حذف دروس مربوط به نظریه تکامل داروین و جایگزین کردن آن با نظریه آفرینش در مدارس همگی از جمله این اتهامات علیه اردوغان هستند. در آخرین روزهای جولای ۲۰۱۷ اردوغان در مطبوعات جهان خبر ساز شد. در بیست و نهم جولای ۲۰۱۷ صد ها نفر از زنان ترکیه در استانبول بزرگترین شهر ترکیه در اعتراض به خشونت علیه زنان خواستار محافظت بیشتر دولت از زنان شدند. اگرچه شعار اصلی راهپیمایی مبنی بر آزادی پوشش بود، اما راهپیمایان با شعار «عدالت پایه و اساس دولت است» و «در ترکیه امروز پایه و اساس دولت در معرض خطر است»، اردوغان را متهم به دیکتاتوری کردند. بر اساس اخبار در سال های اخیر جامعه تحصیلکرده ترکیه اعتراضات مدنی زیادی برای حفاظت از قانون اساسی، حقوق شهروندی و حمایت های اجتماعی داشته اند و این به معنای تبدیل شدن قشر تحصیلکرده به اپوزیسیون در ترکیه است. محدودیت آزادی های مدنی باعث کم شدن تعداد گردشگران و سرمایه گذاری خارجی و کم شدن ارز در این کشور شده که بر اوضاع اقتصادی این کشور نیز تاثیرات منفی بسیاری بر جای گذاشته است. کودتای ۱۵ جولای ۲۰۱۶ علیه اردوغان که بسیاری از مخالفان معتقدند توسط خود او برنامه ریزی شده بود، به انقلابی به رهبری اردوغان تبدیل شد. اردوغان از آن پس رویکرد سیاسی خود را هم در زمینه مسایل داخلی و هم مسائل بین الملل تغییر داد. نمونه بارز این این تغییر در روابط خارجی را می توان در تماس های میان پوتین و اردوغان یک ماه قبل از کودتای نافرجام ترکیه و آغاز روابط صمیمانه تر مسکو و آنکارا جستجو کرد. پوتین اولین رهبری بود که به وقوع کودتا در ترکیه واکنش نشان داد. پس از این کودتای شکست خورده روابط ترکیه به روسیه نزدیک و از غرب دور شد و در داخل ترکیه نیز تمایلات اسلامگرایانه موجب گسترش اعتراض ها از سوی بخش های مختلف جامعه شد. اردوغان در بخشی از سخنرانی خود پس از شکست کودتا گفت: این حرکت لطف الهی بود چرا که باعث پاکسازی ارتش کشور می شود من از همین جا به ارتش ترکیه می گویم که به شما اطمینان دارم.

پس از این کودتا به گفته وزارت کشور ترکیه ۷۹۰۰ مأمور پلیس و بیش از ۶۰۰ ژاندارم در شهرهای مختلف از کار برکنار شدند. بیش از صد ژنرال و فرمانده ارتش ترکیه و حدود ۷۵۰۰ نفر نیروی نظامی و قضایی دستگیر شدند. ظرف دو روز ۸۷۷۷ کارمند دولت که شامل استادان دانشگاه نیز می شد از کار برکنار شدند.  تا جایی که وهانس هان، کمیسر اتحادیه اروپا در ارتباط با پرونده عضویت ترکیه در این اتحادیه گفت که از سرعت بازداشت‌ها و اخراج‌های بعد از کودتای نافرجام این طور برمی‌آید که دولت ترکیه از قبل لیستی را آماده داشته است.

آنگونه که به نظر می رسد، اردوغان نگرانی ویژه ای برای دور شدن از اتحادیه اروپا ندارد. او مدت هاست که می‌خواهد به مردم ترکیه این باور را القا کند که اروپایی‌ها و ترک‌های ترکیه دارای هویت‌های متفاوتی هستند. اردوغان به اعتراضات اتحادیه اروپا در مورد اسلامی شدن ترکیه به عنوان یک فرصت نگاه می‌کند و برای ارتقای قدرتش نه از طریق رفتن به سوی اروپا بلکه بازگشت به هویت عثمانی استفاده می‌کند. خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ از روسیه نیز با همین رویکرد اردوغان صورت می گیرد. کشوری که زمانی آرزوی پیوستن به اتحادیه اروپا را در سر می پروراند امروز با مخالفت با رسانه ها و آزادی بیان، ترویج نقش مذهب در زندگی روزمره مردم روز به روز از این آرزوها دور می شود.

اردوغان در مصاحبه خود با استار تی‌وی گفت که طبق نظرسنجی‌ها هیچ مشکلی وجود ندارد و کاملا مشخص است که انتخابات در دور اول به نتیجه می‌رسد. او که پیشا پیش از پیروزی خود مطمئن است گفته مردم به بیعتشان با من وفادارند و در مورد حزب عدالت و توسعه مزیت چشمگیری وجود دارد که اصلا نمی‌توان آن را با سایر احزاب برای تشکیل پارلمان در این خصوص مقایسه کرد. و همانگونه که نظرسنجی ها نشان می دهد انتظار می رود که میلیون ها تن از ترک‌ها به اردوغان و حزب او رای مثبت دهند و «خلیفه منتظر» آماده کسب قدرت فراوان و تغییر قوانین کشور است.