حضور روسیه در آفریقا و غافلگیری غرب

حمیدرضا پیشبهار

روسیه در سال‌های اخیر با افزایش همکاری‌های نظامی و تبادل اسلحه در سرتاسر آفریقا، به سرعت دور جدید نفوذ خود در این قاره را آغاز کرده است.

مسکو اخیرا یک پایگاه لجستیکی در اریتره تاسیس کرده است تا از این طریق به دریای سرخ دسترسی داشته باشد. این حرکت جدید کرملین ماه سپتامبر علنی شد، این در حالی است که روسیه در 9 ماه اخیر بین شاخ آفریقا، دریاچه‌های بزرگ تانزانیا و آفریقای جنوبی در رفت و آمد بوده است.

مداخله جدید روسیه در آفریقا و فروش اسلحه به رژیم‌های ضعیف یا درگیر در منطقه، زنگ خطر را برای غرب به صدا در آورده است زیرا این حرکت جدید کرملین در حالی رخ می‌دهد که این روزها آمریکا در حال عقب‌گرد از اقصی‌نقاط جهان است و خواستار پایان ماموریت‌های نظامی خود فرای مرزهای ایالات متحده است. روزنامه گاردین این موضوع را باعث افزایش نگرانی‌های امنیتی می‌داند.

کشته شدن سه روزنامه‌نگار روس در جمهوری آفریقای مرکزی در یک ماه گذشته باعث جلب توجه رسانه‌های جهان به موضوع گسترش نفوذ نظامی روسیه در آفریقا شد. این روزنامه‌نگاران در حال تحقیق بر روی فعالیت‌های جنجال‌برانگیز شرکت خدمات نظامی Wagner در این کشور بودند.

بنا بر اظهارات ناظران این فعالیت‌های نظامی در سال 2018 به شدت افزایش داشته است. رفت و آمد بین پایتخت‌ها و دریافت پیشنهاد خرید اسحله و خدمات نظامی از طرف روس‌ها نیازمند شرایط خاصی نیست و آنها در مقابل تنها خواهان برقراری روابط دیپلماتیک و البته دسترسی به منابع معدنی آفریقایی‌ها از طریق عقد قراردادهای سودمند هستند.

اما در این میان حضور روسیه در آفریقای مرکزی بسیار غیرمعمول بوده است زیرا اخیرا 175 پیمانکار و نیروهای نظامی روسی در این کشور حضور یافتند و علاوه بر فروش اسحله، خواهان فعالیت اقتصادی در قلب آفریقا هستند. بنابراین به نظر می‌رسد که حضور روسیه در این کشور را می‌توان نماد اوج‌گیری کرملین در قاره آفریقا دانست.

یکی از مقامات بین‌المللی که همکاری‌های دو کشور در سال‌های اخیر را رصد کرده است در این مورد می‌گوید: «روایت رسمی دولت روسیه و جمهوری آفریقای مرکزی از همکاری‌های اخیر مبتنی بر روابط نزدیک دو کشور در گذشته است؛ اما واقعیت این است که پاییز سال گذشته هیچکس فکر نمی‌کرد که امروز این حجم از فعالان روس در قلب آفریقا گرد هم آیند؛ همگان تحت تاثیر روند سریع اتفاقات در این کشور هستند»

این ناظر ناشناس در ادامه گفت: «ماه ژانویه خبر رسید که روس‌ها در حال آموزش نیروهای امنیتی رییس‌جمهور پیشین آفریقای مرکزی، ژان بدل در کاخ قدیمی بوکاسا در برنگو هستند، اما در کمتر از چند ماه شایعات در فضای مجازی به واقعیت تبدیل شدند و امروز شاهد حضور گسترده و قابل ملاحظه روسیه در این کشور هستیم»

فعالیت‌های روسیه در آفریقا به فروش محدود اسلحه و قایق‌های تندرو محدود نمی‌شود و به نظر می‌رسد که دولت روسیه در حال میانجری‌گری بین دولت آفریقای جنوبی و شورشیانی است که در سودان به سر می‌برند. این در حالی است که اتحادیه آفریقا خود در حال پیگیری مذاکراتی موازی است و نادیده‌ گرفتن آن توسط روسیه سوال برانگیز است. به نظر می‌رسد که روسیه به منابع عظیم الماس، طلا و اورانیم در مناطق تحت کنترل شورشیان چشم دوخته است.  

البته غربی‌ها تنها نگران حضور روسیه در آفریقای مرکزی نیستند و مانور روسیه در باقی مناطق آفریقا نیز غرب غافلگیر کرده است. مقامات ارشد کرملین مانند سرگی لاوروف، وزیر امور خارجه و والنتینا ماتوینکوف، رییس شورای فدراسیون روسیه که یکی از مقامات نزدیک به پوتین به شمار می‌رود، مسئول افزایش نفوذ نظامی روسیه در آفریقا و عقد قراردادهای تسلیحاتی جدید هستند.

لاوروف ماه مارس در تور آفریقایی خود به آنگولا، نامبیا، موزامبیک، اتیوپی و زیمباوه سفر کرد و موافقت‌نامه‌های مختلفی در مورد مناطق ویژه اقتصادی، اکتشافات معدنی و همکاری‌های فنی و نظامی منعقد کرد.

ماه جولای نوبت به دمیتری شوگائف، مدیر همکاری‌های نظامی و فنی فدراسیون روسیه رسید تا  در خلال نشست گروه BRICS اعلام کند که روسیه و آفریقای جنوبی در راستای همکاری‌های نظامی، از جمله آموزش نیروهای نظامی، یادداشت تفاهم به امضا رسانده‌اند.

کارشناسان روابط خارجی معتقدند که افزایش سریع روابط روسیه با آفریقایی‌ها ناشی از انگیزه‌ها و دلایل متعددی است.

اولا روسیه همواره خطر منزوی شدن از طرف اروپایی‌ها و آمریکا را حس می‌کند و این موضوع با افزایش مداخله روسیه در سوریه و اوکراین اهمیت بیشتری یافته است. این نگرانی‌ها باعث شده کرملین به دنبال شرکای آفریقایی برود تا لااقل از آرای آنها در مجمع عمومی سازمان ملل استفاده کند.

پاول استرونسکی، عضو موسسه صلح بین‌المللی کارنگی در این باره گفت: «شوروی در گذشته با حمایت از جنبش‌های آزادی‌خواه در آفریقا در این قاره نفوذ کرده بود و روسیه کنونی همین ردپاها را دنبال می‌کند؛ البته روسیه در عصر جدید خود را در برابر کشور مانند چین می‌بیند که بازارهای آفریقا را درنوردیده است و احساس عقب‌ماندگی می‌کند»

استرونسکی در ادامه گفت: «این کشور نمی‌تواند مانند چین کالاهای مصرفی به آفریقا صادر کند اما در مقابل با صادارت اسلحه و معافیت‌های مالی در قبال دریافت حق اکتشاف و استخراج مواد معدنی، موقعیت خود در آفریقا را مستحکم می‌کند؛ امروز شاهد بازگشت روسیه به آفریقا هستیم اما آنها برای این کار بازارها و اهداف خاص و محدودی را دنبال می‌کنند و البته بازار اسلحه تخصص اصلی آنها است»

استرونسکی معتقد است که روابط روسیه و دول آفریقایی به دولت‌های آنها خلاصه نمی‌شود و پس از دیدار مقامات رسمی مانند لاوروف نوبت به دوستان و شرکای پنهان پوتین می‌رسد که در قالب شرکت‌های خصوصی مانند Wagner نه تنها در جمهوری آفریقای مرکزی، بلکه در دیگر نقاط آفریقا به تجارت اسلحه بپردازند.

تری ویرکولون یکی از اعضای گروه بین‌المللی بحران معتقد است که روسیه با یک استراتژی مختلط وارد آفریقا شده است و همزمان به برقراری روابط دیپلماتیک، قراردادهای تجاری و فروش اسلحه می‌پردازد: «همه چیز از ماه سپتامبر و سفر رییس‌جمهور آفریقای مرکزی به اقامتگاه پوتین در سوچی آغاز شد؛ اولین قراردادها آنجا امضا شد؛ پس از آن روابط دو کشور گسترده‌تر شد و آفریقای مرکزی در عضو دریافت خدمات نظامی، به شرکت‌های روسی اجازه داد تا از منابع معدنی این کشور استفاده کنند»

البته ویرکولون معتقد است که جنس روابط امروز روسیه و آفریقایی‌ها با آنچه پیشتر شوروی دنبال می‌کرد، متفاوت است: «تفاوت آنجا است که امروز همه‌ چیز مبهم است. روسیه از شرکت‌های نظامی خصوصی استفاده می‌کند که در رسما با کرملین در ارتباط نیستند، اما در پشت پرده بسیار نزدیک‌اند؛ البته روس‌ها چندان درگیر پنهان‌کاری نیستند و به سراغ رژیم‌هایی می‌روند که ارتباط خوبی با غرب ندارند یا مانند سودان، زیمباوه یا آفریقای مرکزی از آمریکا و غرب ناامید شده‌اند»

البته تنها بخش نظامی روسیه نیست که در آفریقا فعالیت می‌کند. روسیه مشغول احیای شبکه لابی خود در آفریقا است، شبکه‌ای که در زمان جنگ سرد به وجود آمد، هنگامی که فعالان و مبارزان آزادی‌خواه آفریقایی به مسکو می‌آمدند تا در آنجا تحصیل کنند.

روسیه علاوه بر حضور نظامی در آفریقای مرکزی، به دنبال تاسیس پایگاه نظامی در شاخ آفریقا نیز هست. تلاش‌های اولیه روسیه برای تاسیس پایگاه در جیبوتی به نتیجه نرسید و در ادامه سرگی لاوروف ماه سپتامبر اعلام کرد که سایت لجتسیک خود را به اریتره منتقل خواهد کرد تا به خیل عظیم قدرت‌های جهانی در شاخ آفریقا بپیوندد. روسیه در برابر از سازمان ملل خواست که تحریم‌های اقتصادی بر علیه اریتره

را لغو کند.