بازار ارز صاحب بورس می‌شود

امین قلعه‌ای

عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی، یکشنبه شب با انتشار پستی در صفحه اینستاگرام خود، از راه‌اندازی بازار معاملات آزاد نقدی و حواله ارزی خبر داد و اعلام کرد که این بازار مبتنی بر ساز و کار حراج، با هدف کشف قیمت ارز و تسهیل تامین نیازهای خدماتی و خرد مردم خواهد بود و با مشارکت بانک‌ها و صرافی‌های مجاز و نظارت و بازگردانی بانک مرکزی در آینده نزدیک به طور گام به گام و با تمرکز بر معاملات نقدی راه‌اندازی خواهد شد. راه اندازی بورس ارز سال‌ها است که مطرح می‌شود و هر چند که راه اندازی بورس ارز یا همان بازار آتی ارز به تصویب شورای عالی بورس رسیده و بانک مرکزی موافقت کلی خود را با این طرح قبلاً اعلام کرده بود اما  این طرح هنوز به مرحله عملیاتی نرسیده است. رئس کل  بانک مرکزی در این باره گفت:« یکی از دغدغه‌های بانک مرکزی در ماه‌های اخیر برای ساماندهی بازار ارز و پاسخگویی به نیازهای طبیعی مردم، راه‌اندازی یک بازار متشکل ارزی برای معامله آزاد اعم از نقد و حواله اسعار بین‌المللی توسط کارگزاران (بانک‌ها و صرافی‌های مجاز) بوده است. جلسات متعددی با حضور کارشناسان و صاحب‌نظران بازار ارز و سرمایه و خصوصاً بانک‌ها و صرافی‌ها در بانک مرکزی تشکیل و ابعاد مختلف موضوع بررسی شد. در نهایت در مورد راه‌اندازی بازار معاملات آزاد نقدی و حواله ارز، مبتنی بر سازوکار حراج، با هدف کشف قیمت ارز و تسهیل تامین نیازهای خدماتی و خرد مردم، به جمع‌بندی رسیدیم. این بازار با مشارکت بانک‌ها و صرافی‌های مجاز و نظارت و بازگردانی بانک مرکزی در آینده نزدیک به طور گام به گام و با تمرکز بر معاملات نقدی راه‌اندازی خواهد شد. صادرکنندگان هم می‌توانند در چارچوب مقررات اعلامی بخشی از ارز صادراتی خود را در این بازار عرضه کنند. امیدوارم این اقدام موجب شفافیت شکل‌گیری نرخ تعادلی ارز شده و تجربه مفیدی برای معاملات حواله‌های تجاری در سامانه نیما باشد.»

بورس ارز چیست؟

 نوسانات شدید نرخ ارز یکی از مشکلات بزرگ اقتصاد ایران در شرایط فعلی است. از سوی دیگر کمبود اسکناس در بازار ارز خود مشکل دیگری است که نوسانات قیمتی در بازار را تشدید می‌کند. در مواجهه با این معضل بانک مرکزی می‌بایست با برنامه‌ریزی صحیح ضمن مدیریت تقاضا برای خرید ارز، از ذخیره سازی آن در خانه‌ها جلوگیری کند. تاسیس بورس ارز یکی از راهکارهای اصلی برای جلوگیری از خروج ارز از چرخه اقتصاد و سرازیر شدن آن به سمت خانه‌هاست. برای نخستین‌بار علی صالح‌آبادی رییس اسبق سازمان بورس، درباره راه‌اندازی بازار ارز گفته بود: «در حال حاضر راه‌اندازی بازار فیزیکال ارز مدنظر بوده و راه‌اندازی قرارداد آتی ارز فعلا مطرح نیست، زیرا شرایط راه‌اندازی بازار ارز نسبت به گذشته مهیاتر شده و محدودیت‌ها کمتر است.» راه‌اندازی بورس ارز از زبان علی طیب‌نیا وزیر اسبق امور اقتصادی و دارایی نیز بارها مطرح شده و وعده داده بود که «در سال 1394 بورس ارز راه‌اندازی خواهد شد.» در اواخر مرداد سال 1391 همزمان با نوسان‌های شدید قیمت ارز، دولت احمدی‌نژاد به‌دنبال یافتن راهکاری برای تعادل در قیمت ارز با راه‌اندازی ایده بورس ارز بود. در این میان متولیان بازار سرمایه بارها پیشنهاد راه‌اندازی بورس ارز را برای بازار آشفته و پرنوسان ارز مطرح کرده و معتقد بودند که بورس ارز می‌تواند به ایجاد بازاری شفاف کمک کرده و تعادل را به قیمت ارز برگرداند حتی برای آن دستورالعمل‌ معاملات ارز توسط سازمان بورس طراحی و تصویب و امکان خرید و فروش ارز در بورس تهران فراهم شد. اما این پیشنهاد هیچ‌گاه عملی نشد، زیرا مخالفان با ورود بورس به حوزه پولی موافق نبوده و معتقد بودند که با ایجاد این بورس، ارز به جای تک‌نرخی، سه‌نرخی شده و به تقاضای کاذب دامن می‌زند.

چرا بورس ارز در ایران 

شکل نگرفت؟

راه اندازی بورس ارز در ایران موضوعی تازه نیست. روئسای کل بانک مرزی در ادوار مختلف در مورد لزوم  راه اندازی آن سخن گفته‌اند و حتی مقدمات و مقررات لازم برای تاسیس آن پیش‌بینی و تصویب شده است. با این همه اما هر بار به دلایل مختلف راه اندازی بورس ارز در اقتصاد ایران با توقف روبرو شده است. یکی از دلایل شکل نگرفتن این بازار تاکنون این است که برای راه اندازی صندوق ارزی در بورس شرطی ‌گذاشته شده مبنی بر این که شرکت‌هایی که بانک در آنها سهم 50 درصدی دارند یا این که امکان نفوذ در هیات مدیره آنها را داشته باشند، برای ایفای نقش در صندوق‌ها باید از بانک مرکزی مجوز دریافت کنند. متقاضیان راه اندازی صندوق های ارزی هم شرکت‌های تامین سرمایه هستند که بانک‌ها در این شرکت ها حضور دارند. از این رو مانعی برای فعالیت صندوق ارز در بازار سرمایه وجود دارد که بانک مرکزی باید نسبت به رفع آن چاره اندیشی کند.کارشناسان معتقدند  در شرایطی که بازار ارز ملتهب است، بورس ارز می تواند راهکاری برای کاهش التهاب بازار باشد و رفتارهای سفته بازانه در بازار را کنترل و مهار کند. «بهادر شمس» کارشناس بازار سرمایه درباره ضرورت ایجاد بورس ارزی اظهار داشت: در کشورهای با اقتصاد موفق شاهد آن هستیم کالاهایی که امکان تبدیل به کالای سرمایه ای را دارند از طریق بازارهای سرمایه داد و ستد می‌شود. وی با اشاره به ورود طلا و سکه به بورس ادامه داد: اخیرا شاهد داد و ستد سکه یک روزه در بازار سرمایه هستیم و بخشی از تقاضای طلا در بازار هم اخیرا از طریق بورس پاسخ داده می شود که ساز و کار بازارسرمایه در مورد این کالاها توانسته موفق عمل کند و می توان از این تجربه برای راه اندازی بورس ارز هم استفاده کرد. این کارشناس بازار سرمایه با تاکید بر اینکه البته عملیاتی کردن این سیاست ها مانند راه اندازی صندوق ارز در بازار سرمایه یا بورس ارز نباید در شرایط التهاب بازار انجام شود، گفت: تجربه نشان داده است که اجرای این راهکارها باید پیشگیرانه باشد و پیاده سازی آن در شرایط التهاب بازار جواب نمی‌دهد.

آیا شرایط امروز امروز برای بورس ارز مناسب است؟

 به اعتقاد بسیاری از کارشناسان راه‌اندازی سازوکارهایی نظیر بورس ارز در شرایط بحرانی  ممکن است، متولیان اقتصاد را از اهداف راه اندازی آن دور کند. با این حال اما برخی کارشناسان معتقدند که در صورت توجه به الزامات کارشناسی  تاسیس برس ارز در شرایط فعلی نیز می‌تواند به اقتصاد ایران کمک کند. قدرت‌الله امام‌وردی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تهران، با بیان این‌که راه‌اندازی بازار معاملات آزاد نقدی و حواله‌های ارزی در واقع شکل گیری یک بازار بورس را نوید می‌دهد، گفت: «این بازار بورس ارزی می‌تواند در قالب سازمان بورس یا حتی فضای مجازی باشد که در آن افراد بدون نیاز به رفتن به پاتوق‌های ارزی مانند میدان فردوسی ‌می‌توانند معاملات خود را در بستر بورس یا حتی از طریق کارگزاری‌های رسمی انجام دهند».این اقتصاددان با بیان اینکه راه‌اندازی بورس ارز هزینه‌ معاملات ارزی را کاهش می‌دهد، آن را در ایجاد امنیت و شفاف‌سازی بیشتر موثر ارزیابی کرد و گفت: «این یک بازار آزاد و حراج واقعی خواهد که همه عرضه‌کنندگان و متقاضیان ارز می‌توانند با حضور در آن معاملات خود را به صورت شفاف انجام دهند.» وحید شقاقی شهری - عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی، نیز با اشاره به صحبت‌های اخیر رییس کل بانک مرکزی اظهار کرد: بانک مرکزی می‌خواهد بازار آتی ارز را راه‌اندازی کند. این مساله می‌تواند به شفافیت مبادلات ارزی بسیار کمک کند. همچنین دست‌های پشت پرده را حذف می‌کند؛ چراکه بسیاری از بده بستان‌های ارزی خارج از چارچوب رسمی و در بازارهای دلالی انجام می‌شود.او همچنین با بیان اینکه داد و ستدها در بازار بورس باعث شفاف‌سازی در خرید و فروش ارز خواهد شد، اظهار کرد: کشف قیمت ارزها که تا پیش از این در سبزه میدان و توسط دلالان اتفاق می‌افتاد، حالا به بازار بورس رفته و آن بازار این نرخ تعادلی را ایجاد می‌کند. شقاقی شهری همچنین با اشاره به اصطلاح مبادله نقدی و آتی ارز اظهار کرد: مبادلات نقدی برای زمانی است که فعالان اقتصادی می‌خواهند به میزانی که نیاز دارند، ارز خود را تهیه کنند؛ مانند آن چه در بورس کالا اتفاق می‌افتد. در این گونه مبادلات قیمت‌ها مشخص است. در بازارهای آتی هم مبادلات برای مثلا شش ماه آینده صورت می‌گیرد.او با اشاره به مزایای طرح مورد نظر اعلام شده توسط رییس کل بانک مرکزی ادامه‌ داد: با راه‌اندازی بازار معاملات نقدی و حواله ارزی در بورس، هم خریداران و هم فروشندگان ارز مشخص خواهند بود و علاوه بر این، بانک مرکزی هم بر مبادلات اشراف دارد و می‌تواند از طریق ردیابی جریانات، التهابات را در این بازار مدیریت کند.این عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی با تاکید بر اینکه اگر بورس ارزهای خارجی راه بیفتد، عملا همان مکانیزم بازار آزاد با شفافیت حداکثری عملیاتی خواهد شد، گفت‌: بانک مرکزی از طریق مجوزهایی که دریافت کرده است، در این بازار می‌تواند اعمال قدرت کند. حالا بانک مرکزی می‌تواند علاوه بر بانک‌ها و صرافی‌ها از طریق بازار سرمایه هم در بازار مداخله کند.