روزی که در ایران رسمیت ندارد

افسانه فرقدان

چهارشنبه، بیست و سوم آوریل روز جهانی کتاب و حق مؤلف بود؛ روزی که هنوز در کشور معنا و مفهوم چندانی ندارد. البته نه به این دلیل که کتاب در ایران کالایی رسمی و باارزش نیست، بلکه تنها به این دلیل که نویسنده و مؤلف در کشور ما ارزش‌گذاری هویتی و قانونی نشده است. در این نوع تفکر نویسنده خود انتخاب کرده است که بنویسد و با درآمد اندک دست و پنجه نرم کند و چشمانش را بر هر چه دنیایی‌ست ببندد و «خو کند به درویشی و خرسندی» و همچنان زیر خط فقر و در رده قشر نیازمند جامعه قرار بگیرد؛ دست آخر هم یا برای غم نان و پرداختن به کاری با حقوق بخور و نمیر، عطای نویسندگی را به لقایش ببخشد و با شکم گرسنه نوشتن را از یاد ببرد یا چنان تلخ و سیاه بنویسد که هیچ امیدی را به جامعه خود تزریق نکند و درست در لحظه مرگ بگوید که «اگر می‌توانست یک بار دیگر زندگی کند، نوشتن را انتخاب نمی‌کرد تا بتواند حداقل قبض آب و برقش را بپردازد». حق مؤلف تحت در قید و بند بودن اخلاقیات ناشر پرداخت می‌شود آن هم نه حقی که نویسنده بتواند با آن زندگی کند. در غیر این صورت ناشران نه تنها می‌تواند از پرداخت حق مؤلف سر باز زنند، بلکه منتی هم بر سر مؤلف دارند که سرمایه‌گذاری کرده و کتاب او را که هیچ‌گاه آمار دقیقی از چند و چون فروشش به دست نخواهند داد، چاپ کرده‌اند. خلاصه که هر چند این روز در کشور ما معنای خاص و رسمیتی ندارد، اما کوتاه به دلایل نامگذاری این روز می‌پردازیم؛

بیست و سوم آوریل مصادف است با زادروز و درگذشت سه نویسنده که نقش مهمی در فرهنگ و ادبیات جهان داشته‌اند: ویلیام شکسپیر، سروانتس و اینکا گاریلاسو دولاوگا. نخستین بار یک کتاب‌فروش کاتالونیایی روز تولد سروانتس، نویسنده دون کیشوت را به روزی برای ترویج کتاب‌خوانی تبدیل کرد. سال 1995 دولت و ناشران اسپانیا در اجلاس یونسکو پیشنهاد روز جهانی کتاب را مطرح کردند و فدراسیون روسیه نیز عنوان «حق مؤلف» را به آن افزود. در بسیاری از کشورها، در این روز با فروش هر کتاب، یک گل رُز به خریدار داده می‌شود.

از این روی کنوانسیونی به نام کنوانسیون «برن» تشکیل شد که کاربردی‌ترین قانونی است که برای جلوگیری از تضییع حقوق مؤلف تصویب شده است. این توافق‌نامه خاطرنشان می‌کند که آثار ادبی و هنری چگونه و توسط چه افرادی باید مورد استفاده قرار گیرند و شرایط این کار به چه صورت باید باشد. بر پایه این معاهده، همه آثار ادبی و هنری غیر از آثار عکاسی و سینمایی از حداقل 50 سال حمایت پس از مرگ پدیدآورنده اثر برخوردار است. این مدت برای آثار هنری کاربردی و عکاسی 25سال و برای آثار سینمایی 50 سال است.