تأملی بر مقوله مالکیت هنری

سامان افکار

مالکیت هنری چیست؟ آیا مالک، شخص حقوقی است یا شخص حقیقی؟ انواع حقوق هنری چیست؟ حق مادی است یا حق معنوی؟ در مباحث حقوقی هیچ تعریفی از هنر نشده است، ولی برای حقوقدانان تعریف هنر بسیار مهم است. حتی تعاریف عُرفی نیز در این مبحث مورد توجه است؛ اینکه عُرف خاص که در اینجا هنرمندان هستند، درباره هنر چه می‌گویند؟ به‌عنوان مثال یک حقوقدان درباره تعریف هنر خوش‌نویسی به بحث نمی‌نشیند، بلکه هر آنچه هنرمند خوش‌نویس بگوید، بر آن صحه می‌گذارد. پس در تعاریف، بیشتر به تعاریف اهل هنر توجه خاص شده است؛ چون حقوقدانان برای دفاع از اثر هنری باید به اهل هنر در تعریفشان رجوع کنند.

مسئله مهمی که در این زمینه برای حقوقدانان موردتوجه است، تفکیک هنر از صنعت است. این مسئله برای حقوقدان‌ها آنجایی مورد توجه است که می‌خواهند صنایع‌دستی و هنرهای دستی را از هم تفکیک کنند؛ آیا طراحی صنعتی هنر است یا صنعت؟ به‌عنوان مثال وقتی اتومبیلی را می‌سازیم، آن را طراحی می‌کنیم. در اینجا مرتب‌ کردن اجزای اتومبیل در کنار هم به‌عنوان یک سیستم، هنر محسوب می‌شود یا صنعت؟ قاعدتاً در اینجا گرچه امر هنری اتفاق افتاده، این مسئله در قانون حقوق صنعتی دنبال می‌شود نه در قانون مالکیت هنری. پس تعاریف در اینجا برای ما حائز اهمیت است تا بدانیم این مسئله حقوقی در کدام قوانین جای می‌‌گیرد.

هنر، هسته مرکزی صنایع خلاق است و کل فعالیت‌های این صنایع بر اساس نحوه ارتباطشان با حقوق مالکیت هنری دسته‌بندی می‌شوند. موضوعات امروز بازار جهانی هنر، تنها خرید و فروش آثار هنری، به عنوان دارایی نیست، بلکه خرید و فروش حقوق نشر و حق امتیازها هم هست. در واقع تجارت جهانی هنر به دو بخش دارایی‌های سرمایه‌ای ملموس (آثار هنری) و ناملموس (حقوق مالکیت) تقسیم شده است و جالب توجه این‌که درآمدهای حاصل از فروش دارایی‌های ناملموس بیشتر است. در حال حاضر هنر معاصر مهم‌ترین شیوه تولید هنری در دنیای هنر به شمار می‌رود و بنا به ویژگی‌های منحصر به فردش چالش‌هایی جدی برای بسیاری از علوم مرتبط از جمله حقوق مالکیت هنری به همراه داشته است. این چالش‌ها به سبب وضعیت ویژه کشور ما حادتر هم شده‌اند.  عبارت «مالکیت فکری» اشاره به ایده‌ها، اختراعات، فناوری، آثار هنری، موسیقی، ادبیات دارد که غیرملموس هستند. لیکن وقتی به محصولی با شکل مادی در می‌آیند، دارای ارزش اقتصادی می‌شوند. بنابراین می‌توان گفت که مالکیت فکری، کاربرد تجاری از ایده‌ها برای حل چالش‌های هنری و فنی است. 

زیرا محصول، فی‌نفسه فقط یک محصول نیست بلکه ایده خاصی که پشت آن نهفته است و طرز بیان آن نیز دارای اهمیت است. عبارت «مالکیت» برای توصیف این ارزش به‌کار می‌رود، زیرا به اختراعات و آثاری که اشخاص در ارتباط با آن ادعای مالکیت می‌کنند، اشاره می‌کند. مالکیت دارای اهمیت است زیرا آن گونه که تجربه نشان می‌دهد که دستیابی اقتصادی بالقوه، انگیزه قوی نوآوری را فراهم می‌سازد. حق مؤلف برای خلاقیت انسان امری ضروری است، زیرا به پدیدآورندگان انگیزه لازم را از طریق شناسایی و پاداش‌های اقتصادی مناسب می‌دهد. به موجب این نظام حقوقی، این اطمینان برای پدیدآورندگان بوجود می‌آید که آثارشان بدون هراس از کپی غیرمجاز و سرقت، منتشر شود و در مقابل نیز کمک شایانی به دسترسی و توسعه متمتع شدن از فرهنگ، دانش و سرگرمی در جهان می‌کند.

حقوق مالکیت ادبی و هنری نیز به عنوان یکی از شاخه‌های حقوق مالکیت فکری، از اصول و قواعدی پیروی می‌کند. از جمله اصول حاکم بر این قسم از حقوق، حمایت، بدون در نظر گرفتن نوع و شکل ارائه آن است. بدین معنا که مؤلف، به محض ایجاد اثر فکری با آن ارتباط یافته و در حقیقت شخصیت وی با آن گره می‌خورد. آثار ادبی و هنری، صرف نظر از نوع (اعم از ادبی، موسیقایی، هنری، سینمایی و...)، شکل ارائه (اعم از کتبی، شفاهی و...) تنها به شرط اصالت، مورد حمایت قانونگذار هستند. منظور از اصیل بودن اثر، خلق آن توسط خود شخص پدیدآورنده است و شخصیت وی در آن اثر متبلور می‌شود.

آن چه در دنیای امروز ضرورت دارد، استفاده دولت‌ها از نظام مالکیت فکری در جهت پیشبرد کشورشان به سمت توسعه اقتصادی است. لازم به ذکر است که مالکیت فکری از تلاش‌های خلاقانه اندیشه‌های انسان حاصل می‌شود و در جهت تشویق فعالیت‌های مبدعانه و نوآوری تلاش می‌کند. بنابراین، حمایت کافی و مؤثر از مالکیت فکری بوسیله ایجاد انحصار قانونی برای مؤلفان و تولیدکنندگان کالاها و خدمات و همچنین استفاده و تقویت این انحصار در حدود قانونی، انگیزه لازم را در جهت بروز خلاقیت فراهم می‌کند و مصرف‌کنندگان نیز در فضای بازاری مناسبی از مبادله کالاها و خدمات مبتنی بر مالکیت فکری بهره‌مند می‌شوند. در حقیقت، حقوق مالکیت فکری به منظور حمایت از کالاها و خدمات ناشی از تلاش‌های خلاقانه مؤلفان و تولیدکنندگان این گونه آثار ایجاد شده است و آن چه کشورها با وضع نظام مالکیت فکری و حمایت از آن درصدد دستیابی به آن هستند، ایجاد رفاه اقتصادی و اجتماعی برای جامعه است.