نگاهی به کتاب «زبان درام»
یک قدم برای درک امری مبهم
احسان زیورعالم
در سال‌های اخیر رقابت تنگاتنگی میان ناشران حوزه هنر در انتشار کتاب‌های تئوری تئاتر پدید آمده است. با توجه به ناقص بودن سواد ما از تئاتر جهان به زبان فارسی، نیاز به بازنگری در کتاب‌های موجود در بازار و البته به‌روزرسانی آثاری از این دست، فرصتی برای عرض‌اندام ناشران پدید آورد. همین موضوع موجب عقب ماندن چند ناشر خاصه تئاتر شد. برای مثال نشر قطره با حضور قطب‌الدین صادقی برای دو دهه پیشتاز انتشار کتاب‌های تئوری تئاتر بود. آثار مهمی چون «تئاتر و همزادهایش» و «تئاتر پست‌دراماتیک» دریچه‌هایی بودن برای شناخت بهتر از تئاتر غربی. با این حال با مرور زمان ناشر ترغیب به تجدید چاپ این کتاب‌ها نمی‌شود یا در شیوه چاپ میلی به همسانی با ناشران جدید نمی‌بیند.
چند سال گذشته بی‌شک نشر قطره قافیه را به چند ناشر جوان‌تر می‌بازد تا آنکه تغییرات اساسی در فرایند چاپ این نشر ظهور می‌کند. نخست ایجاد یک یونیفورم تازه برای کتاب‌های تئاتری و چاپ آثار قدیمی با طراحی تازه و دوم انتشار چند کتاب تازه. اگرچه بیشتر از همه در این مدت، کتاب‌های تازه حوزه طراحی صحنه نشر قطره مورد توجه قرار گرفته است؛ اما کتابی متفاوت از زیر دست ناقدان عبور کرده است: زبان درام به قلم کیت سانگر و ترجمه مینو ابوذر جمهری.
خانم سانگر استاد درام و زبان انگلیسی در نیوکالج در اثر پیش‌رو به سراغ مفهوم زبان و رابطه آن با درام رفته است، چیزی بدیهی؛ اما تعریف‌نشده حداقل در سنت آموزش تئاتر ایران. کافی است به سراغ پژوهش‌ها و یادداشت‌های تئاتری برویم تا با انبوهی از استفاده‌های گنگ از واژه «زبان» مواجه شویم. برای مثال وقتی از عبارت «زبان بیضایی» استفاده می‌شود، دقیقاً مشخص نیست این زبان به چه وجهی از امر زبانی درام بیضایی اشاره دارد. کتاب خانم سانگر قرار است به واکاوی این ابهام بپردازد.
کتاب برای ادراک مناسب ابتدا به سراغ برخی تعاریف می‌رود، تعاریفی که از دل متن نمایشی بیرون می‌آید. قرار است از دل متن به مفهوم زبان دست بیابیم. پس سانگر مدام مثال می‌آورد و در میانه راه تمرینی دست و پا می‌کند. مخاطب کتاب با یادگیری چند مفهوم، حالا باید دست به یک چالش اساسی بزند. در این نقطه قوت اساسی، نقطه ضعف خواننده ایرانی عیان می‌شود؛ سانگر برای مثال‌هایش به سراغ متون تازه رفته است. توجه داشته باشیم که کتاب خانم سانگر در سال 2017 منتشر شده است و بخش مهمی از اطلاعات موجود در کتاب به حوالی همین روزهای ما بازمی‌گردد. برای مثال وقتی او از نمایشنامه «یک نوک زبان عسل» شیلا دلانی سخن می‌گوید، مخاطب ایرانی چیزی جز همین چند خط متعاقب نام اثر، چیزی نصیبش نمی‌شود.
با این حال جایی نویسنده درباره «دستورالعمل‌های صحنه» نوشته است، انتظار می‌رود این بخش از متن توسط خواننده تخیل و تصور شود. پس در مسیر خیال و تصویر، سانگر به ما نشان می‌دهد چگونه می‌توان زبان محصور در میان واژگان را بدل به تصویر کنیم. بخش جذاب کتاب همین است. اینکه برخلاف عمده آثار تئوریک پایبند به نمایشنامه، «زبان درام» تلاش می‌کند پل ارتباطی میان متن و اجرا باشد. به‌نوعی کتاب شیو‌ه‌ای برای دراماتورژی پیش روی مخاطب می‌گذارد.
بیایید به بیضایی بازگردیم. متن بیضایی و زبان خاصه او روبه‌روی ماست؛ اما قرار است این متن توسط کسی جز بهرام بیضایی کارگردانی شود. بازیگری که او انتخاب نکرده، قرار است ایفاگر نقش نخست متن باشد. گروه تولید چیزی درباره چشم‌اندازهای بیضایی نسبت به نقش نمی‌دانند. بازیگر عامل کلامی متن خواهد بود و اوست که متن را ادا می‌کند. سانگر در این لحظه مفهوم زبان را دگرگون می‌کند و نشان می‌دهد زبان نوشتار نویسنده و زبان گفتار بازیگر دو دنیای متفاوت است. در اینجا پای زبان‌شناسی به میان می‌آید و نویسنده نشان می‌دهد چگونه گویش فردی (idiolect) بر فهم ما از درام اثر می‌گذارد.
سانگر کتاب دیگری هم با عنوان «زبان داستان» دارد؛ اما در کتاب «زبان درام» هم تلاش می‌کند به مقوله داستان‌گویی در درام و رابطه‌اش به زبان بپردازد. او به ساده‌ترین شکل توضیح می‌دهد و با ارائه نمونه‌ای بر فهم مخاطب کتابش اثر می‌گذارد. با این حال کتاب سانگر کتاب ساده‌ای نیست. وجه مشخص آن نیاز به دانستن زبان انگلیسی است. هرچند مینو ابوذرجمهری در مقام مترجم تلاش کرده است فرایندی برای ادراک مفاهیم فراهم کند؛ اما کتاب پر است از خط‌کشی‌هایی مبنی بر تفاوت زبان معیار و گویش‌ها و لهجه‌ها. مترجم با ارائه نمونه‌های اصلی آنها، به زبان انگلیسی، تلاش می‌کند مخاطب ایرانی را از تفاوت‌ها آگاه سازد. ترجمه در اینجا سخت و تحسین‌برانگیز می‌شود. ابوذرجمهری حتی معادل‌های جذابی برای واژگان گزینش می‌کند و از ترجمه سرسری طفره می‌رود. تلاش مترجم برای حفظ ماهیت زبانی کتاب، پایبندی او به مقصود کتاب است. در نتیجه خواننده کتاب با کمک تشریحات و توصیفات و البته همراهی کردن تمرینات، به درکی تازه از زبان در درام می‌رسد. شاید حتی به درک متفاوتی از مقوله درام؛ همان‌طور که نویسنده در مقدمه کتاب نیز درباره درام و چیستی آن تصویر تازه‌ای ارائه داده است. اینکه درام واژه‌ای محدود به جهان نمایش نیست و در قالب زبانی، خود می‌تواند در حوزه‌های دیگری چون سیاست و ورزش معنای دیگری متبادر کند.
«زبان درام» کتابی است هم برای نویسنده تا در حین نوشتن دریابد زبان - آن مبهم همیشگی - کجا و چگونه به کارش می‌آید. هم برای کارگردان تا دریابد نویسنده غیرقابل دسترس در مخیله‌اش چگونه واژگان را چیده و از قضا او باید روی صحنه چگونه الحان را آراسته کند و هم برای بازیگری که باید واژه جوهری را به انرژی صوتی قابل شنیدن بدل کند. هرچند متن به طراحان صحنه و موسیقی و لباس هم کمک می‌کند؛ اما اندک. خواندن کتاب سانگر حتی این حسرت را بر دل خواننده می‌گذارد که در تمام 9 دهه آموزش تئاتر در ایران، چگونه «زبان درام» بخشی از سنت آموزش نبوده است. در میان خیل عظیمی از کلاس‌های آموزشی گران‌قیمت تئاتر در ایران، شاید تک‌ستاره‌ای کم‌فروغ خودش را در پوشش زبان درام معرفی کرده سات. پس گویی با وجود چاپ کتاب هنوز عقبه‌ای غیرمسلح داریم.
دیدگاه تان را بنویسید