بررسی کتاب معمای هویدا، تألیف عباس میلانی
معمایی که هرگز گشوده نشد
افسانه فرقدان- روزنامه نگار
کتاب معمای هویدا که اسم نخستینش «امیرعباس هویدا و معمای انقلاب ایران» است، تألیف دکتر عباس میلانی، ایران‌شناس و استاد علوم سیاسی دانشگاه استنفورد آمریکا است که از جمله ترجمه‌های معروف او در نظر خوانندگان، «مرشد و مارگاریتا» را می‌توان نام برد. عباس میلانی در ابتدا، کتاب معمای هویدا را به زبان انگلیسی می‌نویسد و در سال 2000 آن را در آمریکا منتشر می‌کند. آن‌طور که خود عباس میلانی در مقدمه کتاب آورده است، محرک اولیه نوشتن این کتاب، نامه‌ای از سوی دبیران دایره‌المعارف ایرانیکا است که از او خواسته بودند حیات و ممات امیرعباس هویدا را در 2500 کلمه بنویسد. در آغاز یادداشتی درباره نخست وزیر 13 ساله ایران در دوران پهلوی، برای عباس میلانی آسان می‌نماید، اما واکاوی و جست‌وجوی تمامی ابعاد زندگی هویدا، پایدارترین فرد در سمت نخست وزیری ایران نتیجه‌اش کتابی 500 صفحه‌ای می‌شود که در این شماره نگاهی اجمالی به آن خواهیم داشت؛ این کتاب نخست در واشنگتن منتشر می‌شود و در همان سال یعنی سال 1380 عبدالرضا(هوشنگ) مهدوی آن را به فارسی ترجمه و نشر پیکان آن را منتشر می‌کند. در این نسخه اسم اصلی کتاب یعنی «امیرعباس هویدا و معمای انقلاب ایران»، زیر اسم انتخابی مترجم(ناشر)، علامت سؤال بزرگی با این عبارت آمده است؛ «ابوالهول ایرانی؟»
عباس میلانی می‌کوشد نگاهی همه‌جانبه و بی‌طرف به هویت فردی و سیاسی هویدا داشته باشد و اگر چه با ارائه اسناد و مدارکی، بخش‌هایی از زندگی او را روشن می‌کند، نیمه دیگر این شخصیت و زندگی و ماجراهای آن همچنان معمایی است که ناگشوده باقی می‌ماند
معمای ارتباط هویدا و مجسمه ابوالهول
مجسمه اسفینکس با نام عربی ابوالهول، غول افسانه‌ای مصر باستان و اسطوره ادیپ و تلفیقی از انسان و حیوان است که سری شبیه سر زنان دارد و به این افسانه مشهور است که اگر کسی قادر به حل معمای او نباشد به دست او کشته می‌شود. این‌که چرا چنین نامی برخواسته از تأویل ماهوی این مجمسه افسانه‌ای روی جلد کتاب ترجمه فارسی «معمای هویدا» قرار گرفته، به‌درستی روشن نیست؛ آیا مترجم خواسته علاقه هویدا به مادرش و عقده ادیپ در ابوالهول را وجه تسمیه قرار دهد؟ آیا تضادهای شخصیت هویدا را با تجمیع شکل حیوانی و انسانی در این غول افسانه‌ای مدنظر قرار داده است؟ یا منظورش حل نشدن بخشی از معمای زندگی هویدا بوده که حتی از پس پژوهش‌های عباس میلانی در هاله‌ای از ابهام باقی می‌ماند؟ هیچ نظر قاطعی نمی‌توان داد، اما به هر حال این ترجمه با این نام مبهم و ناروشن مورد اعتراض عباس میلانی قرار گرفت و او خود یک سال بعد، یعنی در سال 1381 کتاب را به فارسی و با نام معمای هویدا ترجمه کرد و انتشارات آتیه آن را به چاپ رساند که اکنون نشر اختران این نسخه را منتشر می‌کند. البته از نثر کتاب چنین برمی‌آید که برگردانی شتاب‌زده و بدون وارسی مجدد بوده است. این کتاب در همان سال از طرف رادیو آلمان به‌عنوان کتاب سال انتخاب شد، اما در ایران و در همان سال واکنش‌هایی را از سوی موافقان و مخالفان و جناح‌های مختلف در پی داشت و نقدهایی تند و دفاعیه‌هایی بر آن نوشته شد تا آنجا که حتی سمیناری متشکل از اساتید تاریخ‌شناسی برای نقد و بررسی کتاب برگزار کردند. ترجمه عباس میلانی از متن انگلیسی ظرف مدت کوتاهی به چاپ هفدهم رسید و همچنان ادامه دارد.
جوانی که در حلقه دوستان نزدیک صادق هدایت جای گرفته بود و رفیق گرمابه و گلستان صادق چوبک، در کدام نقطه عطف زندگی‌اش مرعوب قدرت می‌شود و حتی بارها با وجود قرار گرفتن در برابر نقیض عقاید و شخصیت و تفکرش حاضر به طلاق دادن قدرت نمی‌شود
نقش‌آفرینان زندگی هویدا یا برهه‌ای از تاریخ ایران؟
شیوه کتاب مبتنی بر روایت است و زندگی‌نامه امیرعباس هویدا از تولد تا مرگ را روایت می‌کند. کتاب معمای هویدا که از شانزده فصل تشکیل شده، با صحنه‌ای تأثیرگذار و به شیوه رمان‌های مدرن آغاز می‌شود. مبنای روایت در کتاب بر گفت‌وگوهای بسیار در نقاط مختلف جهان و یافتن اسناد و مدارک و البته دست‌نوشته‌های امیرعباس هویدا است که به‌رغم دیگر دولتمردان ایران، به عادت مألوف به نوشتن یادداشت‌های روزانه و خاطرات خود و حتی چاپ و منتشر کردن آن‌ها در زمان حیاتش همت گمارده بود. اگر چه عباس میلانی به سان یک راوی تاریخ‌نگار به مرور زندگی امیرعباس هویدا می‌پردازد، اما در خلال این بازکاوی، بیش از همه به شرح و بررسی ساختار سیاسی و فرهنگی و اقتصادی برهه زندگی امیرعباس هویدا پرداخته است و در این اثنا نویسنده نتوانسته خود را از تحلیل و قضاوت درباره شخصیت‌های روایت و شخص هویدا بازدارد. بنابراین کتاب معمای هویدا تنها یک شخصیت ندارد و گاهی حتی شخصیت‌هایی همچون محمدرضا پهلوی نقشی کلیدی در روایت او بازی می‌کنند. درست همین نقاط از داستان زندگی هویدا، عباس میلانی از چارچوب روایت خارج می‌شود و شاه سابق را هدف لبه تیز شمشیر انتقاداتش قرار می‌دهد. عباس میلانی گاه با وجود پرداخت کامل شخصیت‌های فرعی این روایت از کنار برخی دیگر به‌سرعت عبور می‌کند و گویا سکوت عمدی‌اش حالتی معماگونه به آن‌ها می‌دهد از جمله این شخصیت‌ها و عبور از نقش او، فرح پهلوی است.
روشنفکری مرعوب قدرت
عباس میلانی می‌کوشد نگاهی همه جانبه و بی‌طرف به هویت فردی و سیاسی هویدا داشته باشد و اگر چه با ارائه اسناد و مدارکی، بخش‌هایی از زندگی او را روشن می‌کند، اما نیمه دیگر این شخصیت و زندگی و ماجراهای آن همچنان معمایی است که ناگشوده باقی می‌ماند تا هرگز درنیابیم جوانی که در حلقه دوستان نزدیک صادق هدایت جای گرفته بود و حتی هدایت بارها به حمایت و رفع اتهام از او اقدام می‌کند و رفیق گرمابه و گلستان صادق چوبک، در کدام نقطه عطف زندگی‌اش مرعوب قدرت می‌شود و حتی بارها با وجود قرار گرفتن در برابر نقیض عقاید و شخصیت و تفکرش و حتی با و جود از دست دادن تنها عشق زندگی‌اش، حاضر به طلاق دادن قدرت نمی‌شود. بدین سان جنبه‌های پیچیده اندیشه گاه ساده و بدون پیچیدگی امیرعباس هویدا بازبینی نمی‌شود. عباس میلانی همان‌طور که از نام اولیه کتاب برمی‌آید، اکثرا به بازگشایی علل انقلاب 57 می‌پردازد و گویا تحلیل این بخش از تاریخ برای او اهمیت بیشتری دارد تا روشن کردن چراهای تصمیمات بزنگاه هویدا در تمام طول زندگی و دوران نخست وزیری طولانی مدتش. اگر چه عباس میلانی برای حل بسیاری از ماجراها و تصمیمات امیرعباس هویدا کوشیده و تا حدود زیادی نیز موفق بوده است. سرانجام نویسنده در آخرین صحنه‌های کتاب با توصیف دادگاه و چگونگی مرگ هویدا ضربه نهایی را به خواننده‌اش می‌زند.
کتاب معمای هویدا، نه تنها از جنبه‌های بازیافت زندگی و تفکر امیرعباس هویدا که توانست کرسی نخست وزیری را طولانی‌تر از بقیه همتایانش از آن خود کند، مهم و قابل تأمل است، بلکه جهت بررسی برهه‌ای مهم از تاریخ ایران و نقش‌آفرینان این مقطع تاریخی، کتابی به‌غایت ضروری برای خوانندگان امروز است.
دیدگاه تان را بنویسید