بیم هدررفت ۳۷۰ میلیون دلار هزینه و سه سال زمان

سعیده علیپور

پیش از بروز بحران کرونا، موضوع گرد و غبار یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی ایران بود. چالشی که هنوز هم بر قوت خود باقی است اما بیم آن می‌‌رود که با سر درآوردن بحران‌های جهانی و منطقه‌‌ای و محلی دیگر، این مهم از صدر اولویت‌ها پایین آید و به مرور نادیده گرفته و جزئی از زندگی هر روزه ما شود.

گرچه به گفته دبیر ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار، این موضوع در دولت دوازدهم از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ حدود ۳۷۰ میلیون دلار برای مقابله با آن از صندوق توسعه ملی هزینه شده است. اقدامی که در دولت‌های قبلی حتی در حد یک دهم و یک صدم نیز سابقه نداشته است.

شروع داستان ریزگرد

 بیش از یک دهه است که واژه «ریزگرد» را زیاد می‌شنویم. در حالی که در این سال‌ها، نام خوزستان و شهرهای دیگر جنوب ایران با آن گره خورده بود، مدتی است، این پدیده به شهرهای دیگر و استان‌های غربی و مرکزی و حتی شرقی هم تسری پیدا کرده و بلای جان مردم و کشاورزان شده است. به طوری که به اعتقاد کارشناسان در حال حاضر ۵۷ درصد کل جمعیت ایران درگیر چالش زیست محیطی آلودگی هوا هستند.

بررسی تاریخچه ریزگردها نشان می‌دهد نخستین واقعه توفان گرد و خاک آن هم به شکل ریزگرد در منطقه جنوب غرب ایران و کشور عراق در بین سال‌های ١٣۶٣ تا ١٣۶٧ گزارش شده است. گرچه تا سال ١٣٨٠ این پدیده گذرا بوده، اما در سال‌های بعد، این پدیده به تدریج در شهرهای جنوبی و غربی کشور گسترش یافته به طوری که از سال ١٣٨٧، ١٨ استان کشور را فراگرفته است.

ترکیبات ریزگردها

 اما ماهیت ریزگردها چیست که افراد زیادی را راهی بیمارستان می‌کند، گروهی را می‌کشد و عده‌ای را از مناطق درگیر فراری می‌دهد؟ بررسی آمار مربوط به توفان‌های گرد و خاک در استان خوزستان نشان می‌دهد ترکیب شیمیایی این گرد و خاک‌ها در برخی موارد شامل فلزات سنگین با مقادیر بسیار بیشتر از حد مجاز است که برای سلامتی انسان‌ها بسیار خطرناک است و می‌تواند محصولات کشاورزی را هم تحت‌تاثیر قرار دهد.

منشا گرد و غبار

بررسی‌ها و پژوهش‌های مختلفی در مورد منشا این غبارها صورت گرفته است، که در اغلب آنها چندین کانون داخل و خارج از ایران به عنوان منشا این آلودگی‌ها معرفی می‌شود. گرچه برخی دیگر از کارشناسان جنگ هشت ساله ایران و عراق و جنگ‌های منطقه‌ای دیگر را در تشدید این بحران موثر می‌دانند.

بر اساس بررسی‌های صورت گرفته از سوی ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار مشخص شده زمین‌های داخلی کانون این گرد و خاک، نزدیک به ۵۷ میلیون هکتار است که سالانه حدود پنج میلیون تن غبار تولید می‌کنند. این بدین معنی است که از هر هکتار حدود هشت کیلوگرم غبار در هوا پراکنده می‌شود.

این در حالی است که ۵ میلیون و ۸۵۰ هزار هکتار که ۱۷ درصد این کانون‌ها را شامل می‌شود در مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.

بر اساس این گزارش ۲۳ استان در کشور تحت تاثیر گرد و غبار قرار دارند که این استان‌ها در جنوب، جنوب شرق، مرکز و بخش‌هایی از غرب واقع شده‌اند و از این تعداد ۹ استان ۸۰ درصد این سطح را پوشش می‌دهد و شدید ترین‌ها از نظر کمیت و هم کیفیت هستند؛ استان‌های کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، یزد، سمنان، اصفهان، خراسان رضوی، خوزستان و هرمزگان.

همچنین بر اساس این پژوهش مشخص شد که حدود ۱۹ میلیون هکتار از مناطق کشورهای اطراف بر روی کشور ما تاثیرگذار است که عمده‌ترین آن کشورها عراق، سوریه، عربستان، افغانستان، امارات، عمان و ترکمنستان هستند.

باران از شدت بحران می‌کاهد

بررسی آمار ۵٠ ساله آب و هوایی نشان می‌دهد که توفان‌های گردوخاک به عنوان یک رویداد طبیعی هرساله وجود داشته است. فراوانی رخداد این توفان‌ها ارتباط مستقیم با میزان بارندگی سالانه و وضعیت پوشش گیاهی دارد، به گونه‌ای که با کاهش بارندگی‌ها، توفان‌های گردوخاک افزایش می‌یابد. در سال‌های گدشته نیز کاهش نزولات جوی در تشدید بحران گرد و خاک در ایران تاثیر قال‌توجهی داشت اما به گفته علی طهماسبی، دبیر ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار اجرای اقدامات اساسی و بارندگی‌های اخیر موجب شده تا حد زیادی از پس گرد و غبار برآییم.

 اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با گرد و غبار

اما علاوه بر افزایش نزولات جوی که در کاهش بحران بی‌تاثیر نبوده، دولت با بودجه‌ای که از صندوق توسعه ملی خرج مقابله با بحران گرد و خاک شده چه اقداماتی کرده است؟

در همین باره علی طهماسبی، دبیر ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار با اشاره به بررسی‌ها و پژوهش‌های مختلفی که در حوزه شناسایی کانون‌های آلوده از سوی این ستاد صورت گرفته به ایرنا گفته است: «در این مدت حدود ۱۱۰ هزار هکتار عملیات نهال کاری، بیش از ۷۵۰ هزار هکتار عملیات حفاظت، قرق و چرا در مراتع با پتانسیل غبارخیزی، انجام عملیات تثبیت کننده خاک در حدود ۱۵۰ هزار هکتار شامل مالچ پاشی، احداث بادشکن زنده و غیرزنده، تجهیز و راهبری حدود ۱۰۰ ایستگاه برای پیش‌بینی و هشدار، حدود ۳۶۰ هزار متر مکعب عملیات لایروبی انهار، بهسازی مسیرها برای رسیدن آب به تالاب‌ها و حدود ۱۰۰ کیلومتر مجاری انتقال آب برای مرطوب‌سازی مناطق با پتانسل گرد و غبار در ۲۷ استان غبار‌خیز و متاثر از غبار انجام شده است».

طهماسبی درباره اعتبارات مقابله با گرد و غبار گفت: «در چهار سال گذشته یعنی سال‌های ۹۶، ۹۷ ، ۹۸ و ۹۹ حدود ۳۷۰ میلیون دلار از صندوق توسعه ملی برای مقابله با گرد و غبار اختصاص داده شد که این مبلغ برای این کار بی نظیر بود تا پیش از آن سابقه چنین اقدامی را در کشور و بین دولت‌ها نداشتیم؛ این مبلغ هم برای مدیریت سیستم‌های آسیب دیده برق و هم اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با گرد و غبار بوده است که تمام این مبلغ از سوی دولت تخصیص یافته است که مبلغ ریالی آن حدود ۲ هزار و ۴۸۰ میلیارد تومان بوده است».

به گفته دبیر ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار، از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ حدود ۳۷۰ میلیون دلار برای مقابله با آن از صندوق توسعه ملی هزینه شده است. اقدامی که در دولت‌های قبل سابقه نداشته است

به گفته دبیر ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار، از آنجا که بخش برق در حیطه کاری ستاد مقابله با گرد و غبار نبوده مستقیم به وزارت نیرو ابلاغ شد که بر این اساس حدود ۳۰ درصد از این پول به وزارت نیرو تخصیص یافت تا برای ترمیم و اصلاح شبکه برق کشور برای مقابله با گرد و  غبار هزینه شود و ۷۰ درصد باقیمانده برای مدیریت، پیگیری، نظارت و نتیجه دادن آن توسط ستاد ملی مقابله با کرونا پیگیری می‌شد البته این ۷۰ درصد هم اینطور نبوده که سازمان محیط زیست هزینه کند بلکه کمتر از هفت درصد به سازمان اختصاص یافته است و ۹۰ درصد از آن ۷۰ درصد در اختیار دستگاه‌های متولی مانند وزارت جهاد، نیرو ، بهداشت درمان و آموزش پزشکی، سازمان زمین شناسی، هواشناسی و به طور کلی دستگاه‌های مرتبط با گرد و غبار قرار گرفت اما هزینه کرد آنها توسط ستاد رصد می‌شد تا اقداماتی که پیش بینی شده بود را انجام دهند.

آتش‌سوزی جنگل‌ها و تشدید بحران

در حالی که به اعتقاد کارشناسان برای مقابله با پدیده گرد و خاک دولت باید بیش از هر چیز بر درختکاری به عنوان عوامل نگهدارنده خاک و سدی در برابر غبار اقدام کند که هر روز آتش ‌بخشی از دامن سبز زاگرس را می‌سوزاند. درختانی که مهمترین سد کاهش شدت گرد و خاک می‌توانند باشند.

محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس محیط زیست: «آتش‌سوزی‌های اخیر بخش زیادی از جنگل‌های غرب کشور نابود شده است و این موضوع می‌تواند خطر بیابان‌زایی ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور را در پی داشته باشد. هر چه این مناطق گسترش یابد، گرد و خاک نیز افزایش می‌یابد

محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس محیط زیست در این باره می‌گوید: «در آتش‌سوزی‌های اخیر بخش زیادی از جنگل‌های غرب کشور نابود شده است و این موضوع می‌تواند خطر بیابان‌زایی ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور را در پی داشته باشد. هر چه این مناطق افزایش یابد گرد و خاک نیز افزایش می‌یابد».

این کارشناس با بیان اینکه سال گذشته افزایش گرد و غبار قابل توجهی داشتیم، می‌گوید: «کشور ایران در زمینه فرسایش خاک رتبه اول را داشته  و روند شدت بیابان‌زایی نسبت به کل دنیا دو برابر شده است. افزایش بیابان‌زایی می‌تواند پیامدهایی، چون افزایش گرد و غبار، فرسایش خاک، تغییرات جوی و کم آبی را داشته باشد».