سفر پزشکیان به اربیل می‌تواند نقطه آغازی باشد بر اصلاح روابط ایران با منطقه و جهان؛
نخستین گام‌های سیاست خارجی روی ریل «توافق»
محبوبه ولی
«پیام ما به همسایگان این است که برای برقراری مناسباتی عالی با آنها خوشحال هستیم. کُردها هرگز عامل بی‌ثباتی نبوده‌اند و مرزهای بین‌المللی را رعایت می‌کنند»؛ این جملات را مسعود بارزانی هفت سال پیش در پاسخ به واکنش منفی ایران و ترکیه نسبت به استقلال اقلیم کردستان عراق گفته بود.
کردستان عراق از شرق، شمال و غرب، به ترتیب با ایران، ترکیه و سوریه همسایه است. اقوام کُرد در این چهار کشور پراکنده‌اند. از این رو خودمختار شدن کردستان عراق، تهدیدی امنیتی برای سه کشور دیگر محسوب می‌شد و این خطر را تشدید می‌کرد که کُردها در ایران، ترکیه و سوریه بخواهند لوای خودمختاری و تجزیه را بلند کنند.
به همین دلیل همه‌پرسی استقلال کردستان عراق در سال 2017 با واکنش منفی ایران و ترکیه مواجه شد. دو کشور مرزهای زمینی و هوایی خود را به روی آن بستند و با برگزاری رزمایش‌های نظامی در مرز کردستان عراق، نسبت به برگزاری رفراندوم در آن هشدار دادند.
با پیشرفت‌های اقتصادی و علمی و توسعه سیاسی، اقلیم کردستان موقعیت خود را تثبیت کرد و به مرور زمان همسایگان ناگزیر به پذیرش استقلال آن شدند. اما علی‌رغم این پذیرش و تعارفات معمول سیاسی، نگاه به اقلیم کردستان همواره همراه با یک سوء‌ظن امنیتی بوده است. به ویژه آنکه اقلیم کردستان از ابتدا مورد حمایت خاص آمریکا بوده و روابط عمیقی نیز با اسرائیل دارد؛ روابطی که اسرائیلی‌ها آن را یک مزیت استراتژیک در تقابل با ایران قلمداد می‌کنند.
دور کردن احزاب کُرد معارض از مرز ایران، گام مثبت عراق و اقلیم کردستان برای اطمینان‌بخشی به ایران بود. در این سو نیز مسعود پزشکیان با سفر به اربیل و سلیمانیه، سنگ بنای ارتقای روابط با اقلیم کردستان را گذاشت
همیشه پای «اسرائیل» در میان است
از مدت‌ها پیش از آنکه همه‌پرسی استقلال در کردستان عراق برگزار شود، این منطقه متهم بوده به فروش نفت به رژیم صهیون. سال 2015 روزنامه فایننشال تایمز در گزارشی نوشت که «بیشتر نفت مورد نیاز رژیم صهیونیستی از کردستان عراق تهیه می‌شود و شرکت‌های این رژیم طی سه ماه ۱۹ میلیون بشکه نفت به ارزش یک میلیارد دلار به سرزمین‌های اشغالی وارد کرده‌اند.»
حساسیت نسبت به روابط کردستان عراق و اسرائیل چنان بالا گرفت که در جریان برگزاری همه‌پرسی سال 2017، نوری المالکی، معاون وقت رئیس جمهوری عراق گفت که «بغداد اجازه تشکیل اسرائیل دوم در عراق را نخواهد داد.»
این سطح از رابطه کردستان عراق با اسرائیل، سوء ظن تهران به اربیل را همواره تشدید کرده است؛ شاهدش حملات هر از گاه سپاه پاسداران ایران به اقلیم کردستان است. آخرین آن، دی‌ماه پارسال پس از حمله تروریستی به مراسم سالگرد سردار قاسم سلیمانی در کرمان و ترور سردار سیدرضی موسوی، از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران در سوریه توسط اسرائیل بود. سپاه پاسداران برای انتقامجویی آن دو حمله و با این استدلال که اسرائیل در اقلیم کردستان فعالیت‌های جاسوسی علیه ایران دارد، این منطقه را مورد حملات موشکی قرار داد.
منابع خبری اعلام کردند که در پی این حمله پیشرو دیزه‌یی، یک تاجر کُرد که به گفته آنها به اسرائیل نفت می‌فروخته، کشته شده است.
عراق از ایران به شورای امنیت شکایت کرد و اقلیم کردستان نیز اقدام ایران را «نقض آشکار حاکمیت عراق و اقلیم کردستان» خواند.
توافق بر سر احزاب کُرد
یک سال پیش از آن نیز، در جریان وقایعی که پس از فوت مهسا امینی، دختر کُرد ایرانی در بازداشتگاه گشت ارشاد رخ داد، سپاه پاسداران در دو نوبت، مناطقی از اقلیم کردستان را هدف گرفت.
وجود احزاب کُرد معارض جمهوری اسلامی در کردستان عراق بر خطر امنیتی این منطقه برای ایران افزوده بود؛ خطری که به زعم تهران در بحبوحه ناآرامی‌های 401 از بالقوه به بالفعل تبدیل شده بود. گزارش نهادهای امنیتی و اطلاعاتی ایران حاکی از این بود که احزاب کُرد عامل اصلی ناآرامی‌های پس از فوت مهسا امینی هستند و ضمن آن در صدد وارد کردن اسلحه و مهمات از اقلیم کردستان به داخل خاک ایران بوده‌اند.
گذشته از اهمیت روابط اقتصادی و سیاسی با اربیل، نکته حائز اهمیت این است که مسعود پزشکیان این شکل از سیاست خارجی را به تعامل با دیگر همسایگان دور و نزدیک نیز تسری دهد؛ به ویژه درباره همسایگان عرب
در پی آن فشارها به دولت عراق و اقلیم برای مهار این گروه‌ها افزایش یافت و در نتیجه اسفند 401 یک توافقنامه امنیتی با تمرکز خلع سلاح احزاب کُرد ایرانی میان ایران و عراق به امضا رسید.
حدود 10 روز پیش، یعنی روز پنجشنبه، 15 شهریور در امتداد اجرای بخش‌های دیگری از آن توافقنامه امنیتی، منابع خبری اعلام کردند که دولت عراق برخی از گروه‌های کُرد موردنظر ایران را مجبور به تخلیه مقرهای فعلی و عقب‌نشینی از نزدیکی مرز به عمق اقلیم کردستان کرده است.
یکی از آنها گروهک کومله است که از اردوگاهی در زرگویز به محلی در سورداش و 70 کیلومتر دورتر از محل استقرار قبلی این گروهک، منتقل شد.
اشتراکات روشنی که به «زبان» آمد
دور کردن احزاب کُرد معارض از مرز ایران، گام مثبت عراق و اقلیم کردستان برای اطمینان‌بخشی به ایران بود. در این سو نیز مسعود پزشکیان با سفر به اربیل و سلیمانیه به عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران که به اقلیم کردستان می‌رود، سنگ بنای ارتقای روابط با اقلیم کردستان را گذاشت.
بازتاب بسیار روشن و مثبت سفر او به اقلیم کردستان عراق، می‌تواند نویدبخش اصلاح سیاست خارجی ایران و بُردن آن روی ریل تفاهم و توافق با جهان پیرامونی باشد.
تسلط او به زبان کُردی که موجب شد پاسخ خبرنگاران اقلیم را به زبان کُردی بدهد، استقبال گرم مقامات اقلیم از او و همینطور فارسی حرف زدن نیچروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان با خبرنگاران ایرانی نشان از اشتراکات عمیق دو طرف و تمایل هر دو برای افزایش سطح روابط داشت؛ روابطی که دیگر نقطه پایانی باشد بر تحرکات احزاب کُرد علیه ایران و پاسخ موشکی سپاه به اقلیم و آغازی باشد بر مراودات اقتصادی و همگرایی‌ها و تفاهمات سیاسی.
پزشکیان گفت «به هیچ وجه در جمع برادران خود در اقلیم کردستان احساس غریبه‌گی ندارم» تا بر همان اشتراکات و برادری تمرکز کند و نچیروان بارزانی نیز برای آنکه تهران را از جانب اربیل آسوده‌خاطر کند، تاکید کرد: «به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم از خاک اقلیم در ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران استفاده شود.» او همچنین ضمن ابراز خرسندی از سفر پزشکیان به اقلیم کردستان، گفت «حضور پزشکیان در اربیل برای ما به تمام معنا تاریخی هست.»
اهمیت اقلیم کردستان
بهار امسال رجب طیب اردوغان نیز برای اولین بار در قامت رئیس‌جمهوری ترکیه به اقلیم کردستان سفر کرد. ترکیه نیز سال‌هاست بر سر تحرکات احزاب کُرد با اقلیم کردستان اختلاف دارد و بارها در پی سرکوب همین احزاب، شمال عراق و منطقه اقلیم را هدف گرفته است.
اقلیم کردستان با پیشرفت‌های اقتصادی و علمی و توسعه سیاسی، موقعیت خود را تثبیت کرد و به مرور زمان همسایگان ناگزیر به پذیرش استقلال آن شدند. اما علی‌رغم این پذیرش و تعارفات معمول سیاسی، نگاه به اقلیم کردستان همواره همراه با یک سوء ظن امنیتی بوده است
سفر او به اقلیم کردستان برای اولین بار اما حاکی از نوعی تغییر در نگرش ترکیه نسبت به این منطقه از عراق داشت. رسانه‌های ترکیه سفر او را، سفری بسیار مهم به ویژه از منظر اقتصادی توصیف کرده و درباره آن نوشتند: «با نزدیک شدن حجم تجارت بین عراق و ترکیه به 20 میلیارد دلار، بیشتر تجارت باید از طریق اقلیم کردستان انجام شود. از این رو، تحلیلگران سیاسی معتقدند وقتی صحبت از روابط اقتصادی عراق و ترکیه به میان می‌آید، اقلیم کردستان نباید بدون نقش اساسی باشد، بنابراین سفر اردوغان به اربیل وزن و اهمیت خاص خود را دارد.»
این رسانه‌ها تاکید داشتند که «اربیل و بغداد برای ترکیه جایگزین نیستند، بلکه مکمل یکدیگر هستند.» در ایران نیز به نظر می‌رسد همین درک درباره اربیل وجود دارد؛ به ویژه که تعلل در ترمیم رابطه با اقلیم به معنای انداختن بیشتر او به آغوش اسرائیل و همچنین واگذاشتن میدان به رقیب سنتی تهران، یعنی آنکاراست.
«تا زمانی که با هم در اختلافیم، درون آتشیم»
گذشته از اهمیت روابط اقتصادی و سیاسی با اربیل، نکته حائز اهیمت این است که مسعود پزشکیان این شکل از سیاست خارجی را به تعامل با دیگر همسایگان دور و نزدیک نیز تسری دهد؛ به ویژه درباره همسایگان عرب.
عباس عراقچی، وزیر خارجه دولت پزشکیان در مصاحبه با یک رسانه سعودی «الشرق» تاکید کرده «همان‌طور که عراق جایگاه ویژه‌ای در سیاست همسایگی دارد، عربستان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.»
او گفته «عربستان کشور بزرگ و قدرتمند منطقه است و بین ایران و عربستان الزاما باید یک رابطه خوب و همکاری گسترده‌ای برقرار باشد و این مسئله یک نیاز برای صلح و ثبات در منطقه است.»
رابطه با عربستان پس از هفته سال قطع روابط دیپلماتیک، در دولت سیزدهم مجددا از سر گرفته شد. اما این از سرگیری روابط بیشتر در حد یک ترک مخاصمه است تا یک رابطه راهبردی و همه‌جانبه.
دولت پزشکیان برای پایان دادن به بیانیه‌های کشورهای عرب درباره حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه و اختلافات بر سر بهره‌برداری از منابع نفتی و دیگر مناقشات با جهان عرب، نیازمند پیگیری یک نسخه راهگشا در مواجهه با آنهاست؛ نسخه‌ای که گره‌های رابطه تهران با پایتخت‌های عرب منطقه را باز کند؛ چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی.
از مواضع او چنین بر می‌آید که سخت در پی دیپلماسی منطقه‌ای است. آنچنانکه دیروز نیز پس از ورود به بصره عراق بر وحدت میان مسلمانان تاکید کرد و گفت: «تفرقه لبه آتش است، هنگامی که با یکدیگر در اختلاف هستیم، درون آتش هستیم.»
او به دنبال رفع اختلافات با همسایگان منطقه‌ای از اقلیم کردستان گرفته تا اعراب و پاکستان و دیگر همسایگان است؛ باید منتظر ماند و دید که در این مسیر پُرسنگلاخ چگونه پیش خواهد رفت.
دیدگاه تان را بنویسید