«خیام» بر مدار روس‌ها

طهمورث حسینی

ماهواره ایرانی «خیام» در یک همکاری مشترک با روسیه، از ایستگاه فضایی بایکونور قزاقستان توسط ماهواره‌بر سایوز به فضا پرتاب شد.

طبق تصاویری که شبکه خبر و آژانس فضایی روسیه (روسکوسموس) به‌صورت زنده پخش کرد، ماهواره سنجش از راه دور خیام در ساعت 10 و 22 دقیقه صبح دیروز با موشک سایوز به فضا پرتاب شد و سپس در مدار قرار گرفت.

سازمان فضایی ایران درباره اهداف و ماموریت‌های ماهواره خیام اعلام کرد که «ارتقای بهره‌وری در حوزه کشاورزی، پایش دقیق منابع آبی کشور، مدیریت مخاطرات طبیعی، پایش تغییرات کاربری، ساخت و سازهای غیرمجاز و مقابله با جنگل‌خواری، پایش مخاطرات زیست‌محیطی، پایش معادن و اکتشافات معدنی، پایش مرزهای کشور و... از جمله کاربردهای داده‌های دریافت شده از ماهواره خیام خواهد بود.»

ماهواره خیام با وزن ۶۰۰ کیلوگرم با ماهواره‌بر «سایوز» به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین پرتاب شد و قرار است به مدت پنج سال از داده‌ها و تصاویر ارسالی آن استفاده شود.

به گفته سازمان فضایی ایران به ‌خاطر وزن بیش از نیم تنی ماهواره خیام و نیز درصد بسیار بالای موفقیت پرتابگر سایوز، پرتاب این ماهواره به روسیه واگذار شده است. طبق گفته کارشناسان، ماهواره خیام یک ماهواره سنجش از دور با قابلیت تصویربرداری با دقت یک متر است.

روس‌ها در سال ۲۰۰۵ نیز نخستین ماهواره ایرانی با نام سینا-یک را از پایگاه فضایی پلستسک در شمال غربی روسیه پرتاب کرده بودند و حالا ماهواره خیام سه‌ هفته پس از سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به ایران پرتاب شد.

عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات ایران گفت که پرتاب ماهواره خیام، آغاز یک همکاری راهبردی بین ایران و روسیه در حوزه فضایی است. او گفت که «ما در صنعت فضایی با کشورهای صاحب تکنولوژی همکاری‌های راهبردی داریم و روسیه اگر نگوییم اولی، یکی از دو کشور برتر در سطح جهان است.»

زارع‌پور با تاکید بر تلاش ایران برای توسعه فناوری بومی فضایی گفت:  در حال حاضر ایران می‌تواند «ماهواره‌های سبک و تا ۵۰ کیلو را در مدار زمین قرار دهد». به گفته وزیر ارتباطات،‌ ماهواره خیام برای تامین داده‌های فضایی ایران استفاده می‌شود و تصاویر و داده‌هایش دقت بالایی دارد که صنعت فضایی ایران را رشد می‌دهد.

خیام و جنگ روسیه با     اوکراین

روزنامه واشنگتن‌پست هفته گذشته نوشت که روسیه درصدد است از ماهواره جمهوری اسلامی ایران به نام «خیام» برای اهداف نظامی خود در اوکراین استفاده کند.

این روزنامه به نقل از مقام‌های مطلع امنیتی غربی یادآور شد که این ماهواره توانایی ایران برای جاسوسی از اهداف نظامی در سراسر خاورمیانه را بسیار افزایش می‌دهد، اما مسکو قصد دارد ابتدا از این ماهواره برای کمک به عملیات جنگی خود در اوکراین استفاده کند.

طبق این گزارش پرتاب خیام بخشی از قراردادی است که چهار سال پیش بین ایران و روسیه منعقد شده است و واشنگتن پست مدعی شد که در چارچوب این توافق، روسیه پذیرفته که یک ماهواره «کاناپوس وی» ساخت این کشور که به دوربین با کیفیت بالا مجهز است به ایران بدهد که به تهران قابلیت‌های بی‌سابقه‌ای برای نظارت تقریباً مستمر بر تأسیسات حساس در اسرائیل و خلیج فارس را می‌دهد.

این روزنامه آمریکایی در ادامه گزارش خود آورده که ایران احتمالا در آغاز فعالیت ماهواره خیام کنترل آن را در دست نخواهد داشت. با این حال کارشناسان روسی بهار سال گذشته به ایران سفر کردند تا نیروهای ایرانی را برای هدایت این ماهواره در مرکز تازه تاسیس شده در کرج آموزش دهند.

دو مقام مطلع غربی که نخواستند نامشان فاش شود به واشنگتن پست گفته‌اند، روسیه که برای دستیابی به اهداف نظامی خود در حمله به اوکراین طی پنج ماه گذشته با مشکل روبه رو بوده، به تهران گفته است که قصد دارد از این ماهواره برای چند ماه یا بیشتر جهت ردیابی و زیر نظر داشتن اهداف نظامی در اواکراین استفاده کند.

نشریه تلگراف، نیز در خبری مشابه گزارش داده بود روسیه قصد دارد از ماهواره خیام با هدف جاسوسی از ارتش اوکراین استفاده کند.

چند هفته پیش نیز مقامات واشنگتن مدعی شدند ایران برای کمک به عملیات جنگی روسیه در اوکراین، به این کشور پهپادهای پیشرفته خود را عرضه می‌کند.

مقامات ایران با رد ادعاهای رسانه‌های آمریکایی و غربی اعلام کردند که ایستگاه کنترل و بهره‌برداری ماهواره خیام در خاک ایران است و از لحظه پرتاب در روز اول کلیه فرامین مربوط به کنترل و به کارگیری این ماهواره صرفا توسط ایستگاه ایرانی به ماهواره ارسال می‌شود و تصاویر آن هم توسط ایستگاه‌های موجود در خاک ایران دریافت می‌شود. همچنین کلیه فرامین و داده‌هایی که به ماهواره ارسال و یا از آن دریافت می‌شود توسط یک ماژول رمزنگار، رمزگذاری می‌شود که این ماژول توسط ایران تهیه و در ماهواره قرار گرفته است و کلید آن نیز در دست ایران است و رمزگذاری آن به گونه‌ای است که حتی در مرحله کالیبراسیون و تست اولیه هم مهندسان روس فرامین را از طریق ایستگاه ارسال فرامین ایران به ماهواره ارسال می‌کنند.

رسانه‌های آمریکایی و غربی هفته گذشته به نقل از مقام‌های امنیتی خود نوشتند که روسیه درصدد است از ماهواره جمهوری اسلامی ایران به نام «خیام» برای اهداف نظامی خود در اوکراین استفاده کند. مقامات کشورمان  با رد این ادعا اعلام کردند که ایستگاه کنترل و بهره برداری ماهواره خیام در خاک ایران است

دستاوردسازی دولت با ماهواره خیام

در حالی‌که پروژه‌های مختلف فضایی کشور سال‌هاست که از سوی کارشناس پیگیری و دنبال می‌شود اما رسانه‌های حامی دولت تلاش کردند که موفقیت پرتاب ماهواره خیام را به نام خود ثبت کنند.

آغاز پروژه ماهواره خیام نیز از سال 1396 در کشور زده شده بود و بعد از ۵ سال برنامه‌ریزی سرانجام در دولت ابراهیم رئیسی به نتیجه رسید.

خبرگزاری ایرنا سعی کرد در گزارشی با برشمردن برخی مشکلات، امتیاز به ثمر رسیدن این پروژه را به نام دولت رئیسی بزند. مساله‌ای که با واکنش طعنه‌آمیز وزیر ارتباطات دولت روحانی همراه شد. آذری جهرمی با بیان حکایتی از مواجهه انوری، شاعر قرن ششم با کسی که خود را جای این شاعر معرفی و شعر او را می‌خواند با طعنه «شعر دزد دیده بودم اما شاعر دزد ندیده بودم» درباره دستاوردسازی ماهواره خیام نوشت: «این داستان حالا حکایت دوستان ایرناست. ضمن تشکر از همه دست‌اندرکاران پروژه خیام در دولت‌های ۱۱ و ۱۲ و ۱۳، این دستاورد ملی را به همه تبریک عرض می‌کنم.»

در حالی‌که پروژه‌های مختلف فضایی کشور سال‌هاست که از سوی کارشناس پیگیری و دنبال می‌شود؛ اما رسانه‌های حامی دولت تلاش کردند که امتیاز موفقیت پرتاب ماهواره خیام را به نام خود ثبت کنند. موضوعی که با واکنش طعنه‌آمیز وزیر ارتباطات دولت روحانی همراه شد و گفت این پروژه محصول دولت های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم بوده است

برنامه فضایی ایران شکست خورده است؟

ایران با پرتاب ماهواره نور ۱ در اردیبهشت سال ۱۳۸۸ نهمین کشور دنیا بود که توانست پس از شوروی سابق، آمریکا، فرانسه، ژاپن، چین، انگلستان، هند و اسرائیل مستقلاً موفق به پرتاب ماهواره شود. بعد از آن ماهواره‌های طلوع و رصد هم در مدار قرار گرفتند. با این حال در سال‌های گذشته پرتاب ماهواره از سوی ایران با ناکامی‌های متعددی هم همراه بوده ‌است.

دو تلاش ناموفق برای پرتاب موشک ماهواره بر ذوالجناح و پنج تلاش ناکام برای موشک ماهواره‌بر سیمرغ را باید نمونه‌ای از نافرجامی‌های برنامه فضایی ایران دانست. البته محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت روحانی در بهمن‌ماه ۹۷ از احتمال خرابکاری آمریکا در پرتاب ماهواره‌های ایرانی خبر داده بود.

برخی کارشناس کمک گرفتن ایران از روسیه برای در مدار قرار گرفتن ماهواره خیام را نشانه‌ای از شکست برنامه تمام بومی فضایی ایران می‌دانند اما ایرنا در گزارشی نوشت این همکاری به معنای شکست نیست زیرا ایران در حال حاضر پرتاب و تزریق ماهواره با وزن ۵۰ کیلوگرم را در مدار ۵۰۰ کیلومتری را تثبیت کرده است، اما بر اساس برنامه جامع 10 ساله فضایی تا انتهای سال ۱۴۰۱ بناست که پرتاب و مدارگذاری ماهواره‌ها تا وزن ۱۰۰ کیلوگرم تثبیت و تا انتهای ۱۴۰۲ امکان مدارگذاری تا وزن ۲۰۰ کیلوگرم در مدار ۵۰۰ کیلومتری محقق شود.

وزیر ارتباطات هم گفته که تا پایان دولت ابراهیم رئیسی، «شاهد چنین ماهواره‌برهایی خواهیم بود که هم ساخته داخل کشور باشد و هم به دست دانشمندان ایرانی پرتاب شود». وعده‌ای که بر لیست وعده‌های دولت سیزدهم اضافه شد تا قضاوت درباره ابراهیم رئیسی را شفاف‌تر کند.