تنش نظامی و دیپلماتیک هند و پاکستان بر سر کشتار گردشگران، به تهدید اتمی رسید!
کشمیر؛ زخم کهنه‌ای که سرباز کرد
رامین پرتو
در یکی از خونین‌ترین وقایع اخیر در منطقه کشمیر، ۲۶ گردشگر به‌طور غیرمنتظره در منطقه توریستی پهَلگام، واقع در حدود ۹۰ کیلومتری شهر سرینگر، پایتخت تابستانی کشمیر که تحت کنترل هند قرار دارند، کشته شدند. این حمله تروریستی نه تنها زنگ خطری برای کشورهای منطقه جنوب‌آسیا و گردشگری آنها را به صدا درآورد، بلکه باعث افزایش تنش‌های دیپلماتیک و نظامی بین هند و پاکستان، این دو همسایه اتمی شد. این حادثه که در یکی از معروف‌ترین مقاصد گردشگری کشمیر رخ داده است، به سرعت به موضوعی حساس و بحث‌برانگیز تبدیل شد و واکنش‌های سیاسی و امنیتی فراوانی را در دو کشور همسایه به همراه داشت که به گمان بسیاری از تحلیلگران و ناظران بین‌المللی، تاکنون و به خصوص پس از استقلال و جداشدن پاکستان از هند در سال 1947، سابقه نداشته است.
با تشدید تنش‌ها، جمعیت محلی کشمیر و سایر مناطق مرزی ممکن است مجبور به مهاجرت شوند که این موضوع به بحران پناهندگان دامن می‌زند و از جهت دیگر این رویارویی می‌تواند بر کشورهای همسایه مانند افغانستان، چین و ایران نیز تأثیر بگذارد و این کشورها ممکن است درگیر یا به‌عنوان میانجی وارد شوند
پنج اقدام سلبی هند علیه پاکستان
آنتچه در این راستا باعث تعجب بسیاری از مفسران حوزه جنوب‌آسیا شده اقدامات اخیر دهلی علیه اسلام‌آباد پس از کشته شدن گردشگران در کشمیر است. دولت هند، به رهبری نرِندرا مودی، نخست‌وزیر این کشور، به این حادثه به‌عنوان یک عمل تروریستی عمدی و برنامه‌ریزی‌شده از سوی پاکستان پاسخ داد و تصمیم گرفت با اعمال تحریم‌های دیپلماتیک و اقتصادی، پاکستان را به‌صورت مستقیم مسئول این حمله بداند. در این راستا پنج اقدام اصلی که دولت هند در دستور کار خود قرار داده نشان می‌دهد که دهلی در ابعاد مختلف شمشیر را برای اسلام‌آباد از رو بسته است. در این راستا دولت هند دست به تعلیق معاهده آب‌های سند با پاکستان زده است که نخستین اقدام به حساب می‌آید. معاهده آب‌های سند، که در سال ۱۹۶۰ با میانجی‌گری بانک جهانی امضا شد، یکی از مهم‌ترین توافق‌های بین‌المللی بین هند و پاکستان به شمار می‌آید. این معاهده نحوه تقسیم آب رودخانه‌های مشترک بین دو کشور را مشخص می‌کند و حالا هند اعلام کرده است که این معاهده را به حالت تعلیق درمی‌آورد تا زمانی که پاکستان به‌طور معتبر و غیرقابل‌برگشت حمایت خود از تروریسم فرامرزی را متوقف کند. این تصمیم نه تنها تهدیدی جدی برای اقتصاد پاکستان به‌شمار می‌آید، بلکه نشان‌دهنده تصمیم‌گیری‌های سخت‌گیرانه‌تر هند در قبال تروریسم است.
دومین اقدام دهلی، انسداد گذرگاه مرزی عطاری - واگه بود. این گذرگاه که به عنوان یکی از مهم‌ترین راه‌های مرزی بین دو کشور شناخته می‌شود، به صورت فوری بسته شده و هند اعلام کرده افرادی که با مجوزهای معتبر وارد شده‌اند، تا اول مه ۲۰۲۵ فرصت دارند از این مسیر بازگردند. این اقدام نشان‌دهنده تشدید بحران دیپلماتیک بین دو کشور است و می‌تواند تأثیرات منفی بر تجارت و مناسبات ملی - مردمی دو کشور داشته باشد.
سومین اقدام هندی‌ها، ممنوعیت سفر اتباع پاکستانی تحت طرح معافیت ویزای سارک است و بر این اساس طرح معافیت ویزای سارک که به اتباع کشورهای عضو این سازمان اجازه می‌داد بدون نیاز به ویزا به هند سفر کنند، به‌طور کامل لغو شد. در نتیجه تمام ویزاهای SPES که قبلاً برای اتباع پاکستانی صادر شده بود، باطل شد و هر تبعه پاکستانی که در حال حاضر با این نوع ویزا در هند است، ۴۸ ساعت فرصت دارد تا هند را ترک کند. این اقدام نشان‌دهنده سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر هند در مدیریت روابط با پاکستان است که می‌تواند سخت‌تر شود.
اخراج مشاوران نظامی هم چهارمین اقدام دهلی است. هند مشاوران دفاعی، نیروی دریایی و هوایی خود را از سفارت هند در اسلام‌آباد فراخوانده است و به همین ترتیب، مشاوران دفاعی، نظامی، نیروی دریایی و هوایی در سفارت پاکستان در دهلی به عنوان افراد نامطلوب اعلام شده‌اند و یک هفته فرصت دارند تا هند را ترک کنند و این اقدام نشان‌دهنده تشدید بحران نظامی بین دو کشور است؛ چراکه عدم تبادل اطلاعات و هماهنگی میان دو کشور می‌تواند موجبات ایجاد یک اخلال گسترده امنیتی و نظامی را به وجود بیاورد.
مقامات هند، حادثه رخ داده در کشمیر را یک عملیات تروریستی عمدی و نتیجه مستقیم حمایت پاکستان از گروه‌های تروریستی دانسته و در واکنش به این امر، آب سد رود مرزی سند را به سوی پاکستان بسته‌اند؛ اسلام‌آباد نیز در مقابل تهدید اتمی کرده است
پنجمین و آخرین اقدام هند علیه پاکستان را هم باید کاهش تعداد کارکنان سفارت‌ها دانست. بر اساس اعلام دولت هند، تعداد کل کارکنان سفارت‌های دو کشور به ۳۰ نفر کاهش خواهد یافت و این اقدام نشان‌دهنده کاهش تعاملات دیپلماتیک بین دو کشور است و می‌تواند تأثیرات منفی بر روابط دوجانبه داشته باشد که در شش سال گذشته به صورت مشخص با نوسانات مختلف روبرو بوده است.
نکته اینجاست که مقامات هندی این حادثه را یک عمل تروریستی عمدی و نتیجه مستقیم حمایت پاکستان از گروه‌های تروریستی می‌دانند. آنها ادعا می‌کنند که گروه‌های تروریستی مانند جیش‌المحمد و لشکر طیبه که در پاکستان مقر دارند، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در این حمله دخیل بوده‌اند. از سوی دیگر، مقامات پاکستانی این اتهامات را رد کرده و آن را یک طرح توطئه‌ای برای تشویش اذهان عمومی توصیف کرده‌اند. آنها معتقدند که هند از این حادثه به‌عنوان ابزاری برای تشدید فشار بر پاکستان استفاده می‌کند. تا جایی که وزیر خارجه و رئیس جمهور پاکستان اعلام کرده‌اند که با هر نوع اقدام هندی‌ها مقابله مستقیم می‌کنند. از منظر دیگر عصر دیروز (جمعه) خواجه محمد آصف، وزیر دفاع پاکستان هشدار داد که تشدید تنش‌ها با هند در صورتی که بحران کنونیِ به وجود آمده مهار نشود، می‌تواند به یک رویارویی هسته‌ای تبدیل شود.
چرا کشمیر همچنان محل اختلاف است؟
موضوع کشمیر از زمان استقلال هند و پاکستان در سال ۱۹۴۷ به یکی از طولانی‌ترین و پیچیده‌ترین منازعات بین‌المللی تبدیل شده است. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک، منابع طبیعی و اهمیت فرهنگی و سیاسی، همواره محل تنش بین دو کشور بوده است. هند مدعی است که کشمیر بخشی از خاک آن است و باید تحت کنترل کامل هند باشد، در حالی که پاکستان معتقد است که این منطقه به‌دلیل جمعیت مسلمان غالب، باید تحت کنترل پاکستان قرار گیرد. این اختلافات همراه با چندین جنگ و درگیری‌های مرزی، باعث شده است که کشمیر همچنان یکی از نقاط پرتنش جهان باقی بماند.
واقعیت این است که تشدید تنش بین هند و پاکستان، که هر دو کشورهای اتمی هستند، می‌تواند پیامدهای جدی و گسترده‌ای برای منطقه جنوب آسیا و شبه‌قاره هند داشته باشد که نخستین مورد آن خطر جنگ هسته‌ای است؛ چراکه هرگونه افزایش تنش بین دو کشور می‌تواند خطر رویارویی هسته‌ای را افزایش دهد و این موضوع نه تنها برای دو کشور، بلکه برای کل جهان نگران‌کننده است.
از سوی دیگر باید توجه شود که تحریم‌ها و بستن مرزها می‌تواند تأثیرات منفی بر تجارت و اقتصاد دو کشور داشته باشد و این امر می‌تواند به‌ویژه برای پاکستان، که اقتصاد آن در وضعیت ضعیفی قرار دارد، مشکلات بیشتری ایجاد کند. همچنین با تشدید تنش‌ها، جمعیت‌های محلی کشمیر و سایر مناطق مرزی ممکن است مجبور به مهاجرت شوند که این موضوع می‌تواند بحران پناهندگان را تشدید کند و از جهت دیگر این رویارویی می‌تواند بر کشورهای همسایه مانند افغانستان، چین و ایران نیز تأثیر بگذارد و این کشورها ممکن است درگیر شوند یا به‌عنوان میانجی وارد شوند.
به هر ترتیب حادثه کشتار گردشگران در پهَلگام نه تنها یک فاجعه انسانی بود، بلکه باعث تشدید تنش‌های دیپلماتیک و نظامی بین هند و پاکستان شد. این رویداد نشان می‌دهد که مناقشه کشمیر همچنان یکی از مهم‌ترین چالش‌های منطقه‌ای است که حل آن نیازمند تلاش‌های جدی و مداوم از سوی همه ذی‌نفعان است و حالا ملل متحد باید این زخم کهنه را ترمیم کنند.
دیدگاه تان را بنویسید