عشق ورزیدن به رنج‌‌های زیبا

علیرضا بخشی استوار

نمایش عکس‌های نصرالله کسرائیان با عنوان «زنان» همین روزهای اخیر در گالری پروژه‌های آران برگزار شد. نصرالله کسرائیان از عکاسان برجسته ایران در حوزه مردم‌شناسی فرهنگی است که چهره‌ای بین‌المللی دارد و آثارش هم به صورت کتاب و هم گزارش‌های تصویری و یا در قالب نمایش در کشورهای مختلفی چون آلمان، انگلستان، فرانسه، ایتالیا، سوئیس، اسپانیا و... منتشر شده است.

کسرائیان از نخستین افرادی بود که در ایران عکس‌هایش را در قالب کتاب منتشر کرد. مجموعه عکس‌های او با نام «سرزمین ما ایران» در سال ۱۳۶۹ برای نخستین بار به چاپ رسید. این کتاب در نوع خود نخستین کتابی بود که توسط یک عکاس ایرانی درباره کشورش منتشر می‌شد و الگو و انگیزه‌ای شد تا بعدها عکاسان و ناشران بسیار دیگری دست به انتشار کتاب‌های مشابهی بزنند. یکی از راه‌های ورود به خوانش آثار؛ مقدمه یکی از کتاب‌های منتشر شده خود اوست که در آن می‌نویسد: «این کتاب نتیجه سال‌ها کار مستمر، صدها سفر، طی صدها هزار کیلومتر مسافت، نشست و برخاست با هزاران انسان در سرزمینی است که با همه زیبایی‌ها و زشتی‌هایش همواره به آن عشق ورزیده‌ام».

کسرائیان در نمایش اخیر خود با مدخلی که همیشه در بیشتر عکس‌هایش وجود دارد یعنی نشان دادن انسان در موقعیت‌های ناگزیر به سراغ تصویر زنان رفته است. از آن‌جایی که بیشتر تصاویر او مربوط به زنان روستایی و عشایر است ما در آثار او با تصویری دوگانه مواجه هستیم. زن در عکس‌های کسرائیان همزمان که زیباست و از لطافت برخوردار است، سویه‌ای از خشونت و سختی‌ را هم از خود بروز می‌دهد. همزمان که تنوع رنگ در پوشش او را زیبا جلوه می‌دهد، یک دستی طبیعت آن زیبایی را خنثی می‌کند. زن‌ها در قاب این هنرمند در معرض یک نوع خشونت طبیعی قرار گرفته‌اند و نشانه‌هایی از یک رنج دامنه‌دار را با خود حمل می‌کنند. سکوت آنها در برابر دوربین کسرائیان هویدا است و آن‌قدر تصویر این سکوت به درستی ارائه می‌شود که برای بیننده حکم یک فریاد را دارد.

شاید نقطه قوت آثار کسرائیان در آنجاست که او همه دانسته‌های خود از فرهنگ، آداب، رسوم، روابط و مناسبات زنان را در خود درونی کرده و در لحظه‌ای که همه این عوامل و عناصر در صورت و ژست زن‌ها نمود پیدا می‌کند او شاتر دوربینش را به کار می‌اندازد

شاید نقطه قوت آثار کسرائیان در آنجاست که او همه دانسته‌های خود از فرهنگ، آداب ، رسوم، روابط و مناسبات آن زنان را در خود درونی کرده و در لحظه‌ای که همه این عوامل و عناصر در صورت و ژست زن‌ها نمود پیدا می‌کند او شاتر دوربینش را به کار می‌اندازد.

کسرائیان در عکس‌های خود آن‌قدر دقیق صحنه‌ها را شکار می‌کند که به مخاطبش اجازه نمی‌دهد لحظه‌ای در قالب یک انسان شهری، که از مناسبات، روابط و فرهنگ حاکم بر فضا بی‌خبر است دست به قضاوت سوژه بزند. چون او خود دنبال قضاوت سوژه‌اش نرفته است این اتفاق ناخواسته در مخاطب تصاویر او هم شکل می‌گیرد.

این هنرمند آن‌قدر بر موقعیتی که در آن قرار گرفته مسلط و آگاه است که سوژه‌ها با دوربینش احساس راحتی می‌کنند. او به عنوان یک مگس مزاحم یا توریست دوربین به دست، سوژه‌هایش را آزار نمی‌دهد و به دنبال تصویری کردن چهره‌ای فقیرانه از سوژه‌هایش نیست. کسرائیان انگار خودش و دوربینش را در اختیار سوژه‌هایش قرار داده است. یعنی به آن‌ها این امکان را داده تا بدون هیچ حس در تله بودن یا در تله ماندن، خودشان را در برابر دوربین عیان کنند. آن خودی را که ممکن است نخواهند دوربین هیچ عکاسی به ثبت برسانند.

به همین دلیل تماشای عکس‌های کسرائیان خود برای مخاطبش تبدیل به یک تجربه ناب شده است. او همزمان که میان خود و سوژه‌اش ایستاده است، در همان موقع شاتر زدن انگار خود از میان برخاسته تا حجاب میان ذهن و مخاطب نشود.

از طرفی این هنرمند سعی کرده در عکس‌هایش سوژه‌های مختلف و متفاوتی را به تصویر بکشد. در بخشی از آثار کار سوژه، در بخشی از تصاویر لباس سوژه، در بخشی از آثار چهره سوژه و در بخش دیگری از آثار نسبت سوژه‌ها با محیط پیرامون است که موردنظر بوده است. این اتفاق از این جهت حائز اهمیت است که او سعی می‌کند با چیدن یک میزانسن متنوع و دقیق روی میز شمایی وسیع‌تر و جامع‌تر را مقابل مخاطبانش قرار بدهد.

خلق زیبایی از چنین موقعیت‌هایی که در بطن خودشان نوعی خشونت و سختی را دارند کار بسیار سختی است. از سویی در نحوه فرم عکاسی این هنرمند پیداست که تفکری نوستالژیک و رویاهای بازگشت به زندگی سنتی و طبیعت هم وجود ندارد. او این جمعیت را به همان صورتی که هستند پذیرفته و در پی آن نیست تا نگاهی فمینیستی یا منتقد به این زنان و ثبت تصویرشان داشته باشد. چنانچه او به دنبال چنین نگرشی می‌رفت قطعا شکل قاب‌هایش تغییر می‌کرد. در حالی که در اکثر عکس‌هایش ما با نوعی رضایت در چهره زنان مواجه هستیم. این هنرمند جدای این مجموعه تا پیش از این تصویر «کردهای ایران»، «ترکمن‌های ایران»، «عشایر ایران»، «بلوچستان»، «شمال»، «جنوب»، «قشقایی‌ها» و دیگر اقوام ایرانی را در قالب کتاب عکس منتشر کرده است. نمایشگاه عکس نصرالله کسرائیان با عنوان «زنان» سوم آذرماه در گالری پروژه‌های آران به کار خود پایان داد.