نگاهی به جاذبه‌های گردشگری شهری با قنات‌های جاری
نائین، عروس چند هزار ساله کویر
پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
«آب هست؛ اما کم است». جمله‌ای که هربار از رسانه‌ها می‌شنیدم یا در صفحات اجتماعی می‌خواندم؛ مرا به خاطره‌ای شیرین می‌برد اما سراپا غرق استرس‌ام می‌ساخت. خاطره‌ی شهری دوست داشتنی با عطر دیوارهای کاهگلی خانه‌هایش، درختان سر به فلک کشیده‌ی کاج‌هایش و قنات‌های متعدد و جاری در دل خاک‌اش.
تجربه‌ی منحصر به فرد حضور در یک قنات به خودی خود بسیار تجربه‌ی خاص و شیرینی هست چه برسد که این تجربه با اولین سفر انفرادی من در نوجوانی یکی شد و شیرینی و حلاوت آن را دو چندان کرده بود و سبب شده بود سفر من به نائین به یکی از خاص‌ترین و فراموش نشدنی‌ترین سفرهایم تبدیل شود. هر زمان که با آن جمله مواجه می‌شدم؛ غرق خاطرات شیرین سفرم به نائین می‌شدم اما استرسی سراسر وجودم را می‌گرفت که آیا بار دیگری که به نائین سفر خواهم کرد قنات کیخسرو را پر‌آب خواهم دید یا نه؟
بالاخره فرصتی دست داد و بعد از گذشت پنج سال از سفر اول‌ام به این شهر تاریخی، مجدد ساز سفر به آن دیار کوک شد و راهی شدم. حرکتم را از تهران آغاز کردم و دل به جاده سپردم. پس از طی چهار ساعت و چهل دقیقه مسافت، به نائین رسیدم و از اتوبوسی که مقصدش یزد بود پیاده شدم. نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران و مرکز شهرستان نائین است. این شهر در منطقه دشت کویر قرار گرفته است و آب و هوایی خشک و کویری دارد.
این شهر که در حاشیه شرقی استان اصفهان است قدمتی چندین هزار ساله دارد که همچون نگینِ زمردین و کمیابی در میان شن‌های طلایی کویر اصفهان می‌درخشد و شکوه و ابهت به جای مانده از دوران‌های طلایی تاریخ را به نمایش می‌گذارد.
این شهر زیبا که به عنوان یکی از مکان‌های با ارزش استان اصفهان به شمار می‌آید؛ دارای گویشی نرم و مختص به نائین می‌باشد که در نزد مردم این دیار و بوم به گویش نائینی شهرت پیدا کرده است. گویش نائینی، گویشی از زبان‌های ایرانی مرکزی است.
مسجد جامع نائین
بنایی در شهر نائین وجود دارد که تلخی‌ها و شیرینی‌ها، جنگ‌ها و صلح‌ها و اشک‌ها و لبخندهای این شهر را از سرآغاز تا به امروز دیده است و با وجود گذشت این همه سال خم به ابرو نیاورده و همچنان باشکوه و مملو از غرور، قامت راست کرده است و نام پر ابهت آن، «مسجد جامع نائین» می‌باشد.
این مسجد از حال و هوا و آرامش خاصی برخوردار است و دل هر گردشگری را مملو از حس خوب می‌کند. بنابراین پس از رسیدنم به شهر اولین مکانی را که برای بازدید انتخاب کردم همین مسجد بود.
این مسجد از معدود مساجد اولیه‌ی دارای شبستانی‌ست که کمتر دستخوش تغییر و تحول شده و صورت اولیه خود را تا امروز حفظ کرده است. ساختمان اولیه آن در قرن دوم هجری قمری ساخته شده که در حال حاضر قسمت زیادی از مسجد فعلی را تشکیل می‌دهد.
مسجد جامع نائین از اولین مساجدی است که پس از ورود اسلام به ایران ساخته شد. این ساختمان نخستین مسجد ایران نیز به شمار می‌رود. گرچه برخی آن را دومین مسجد ایرانی می دانند ولی هر چه باشد احداث چنین بنای خوش ساختی آن هم در قرن دوم هجری که در خود عربستان هنوز بنای مساجد، ابتدایی و بدون تزئین بود حکایت از اوج هنر ایرانی در معماری دارد که پس از ۱۲ قرن هنوز پابرجا مانده و همچنان استوار است.
مسجد جامع نائین در حال حاضر چون نگینی در دل کویر، علاقمندان به هنر ایران-اسلامی را به سوی خود جذب می‌کند. گچبری‌های این مسجد اوج هنر معماران ایرانی را به نمایش می‌گذارد. کارشناسان عمق گچ بری‌ها و همچنین شکل متمایز آن را از خاص‌ترین انواع گچبری دانسته‌اند و برای آن ارزش زیادی قائل هستند.
مهمترین فضای مسجد شبستان‌هایی هستند که به صورت عمیق در سه طرف صحن قرار گرفته‌اند.
منبر چوبی مسجد از دیگر جاذبه‌های هنر معماری در این بنا به حساب می‌آید. این منبر با هنر منبت تزئین شده و کتیبه‌ای دارد که ساخت آن را سال ۷۱۱ هجری ذکر کرده است؛ یعنی ۵ قرن پس از احداث اولیه مسجد.
نکته جالب این است که در ساخت این منبر از هیچ میخی استفاده نشده است و در عوض تکنیک زبانه و چفت در آن به کار رفته است.
این مسجد دارای محرابی بسیار زیباست که حکایت از هنر این مرز و بوم دارد. محراب در شبستان جنوبی قرار گرفته و تزئینات گچبری بسیار زیبایی دارد. مسجد جامع نائین شباهت زیادی به بنای تاریخانه دامغان دارد که آنجا هم از قدیمی‌ترین بناهای ایران پس از دوره اسلامی به شمار می‌رود از دیگر بخش‌های مهم معماری مسجد نائین پایاب و وضوخانه آن است که این بخش هم تاثیر زیادی از نوع مهندسی ایرانی در احداث بناهای مرتبط با آب گرفته است.
در زیر صحن مسجد شبستان وسیعی در حالت زیر زمین وجود دارد که دارای ستون‌هایی از جنس گل رس طبیعی است که از نورگیرهایی که در سقف تعبیه شده است روشنایی آن تامین می‌گردد. این شبستان به منزله سرداب وسیعی بوده که در ایام تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفته و دارای دو مدخل ورودی بوده که به وسیله پله‌هایی از صحن مسجد جدا می‌شود.
آب این وضوخانه در گذشته از طریق قناتی در همان نزدیکی‌ها تامین می‌شده است.
خانه پیرنیا
بعد از بازدید از مسجد، به خانه‌ی پیرنیا که در نزدیکی مسجد قرار دارد رفتم. خانه‌ای که امروزه به علت نوع معماری‌اش به صورت الگوی خانه‌های سنتی کویر مرکزی ایران شناخته شده و در حال حاضر موزه مردم‌شناسی کویر در آن برقرار است.
خانه پیرنیا یکی از یادگارهای ارزشمند معماری دوران صفویه و نمونه شاخصی از مساکن سنتی نائین است. این بنا که الگوی مهم معماری و هنری خانه‌های تاریخی در منطقه کویر است و از اجزای مختلفی از جمله ورودی، دالان‌های متعدد، هشتی، غلام‌گردش، ایوان شاه‌نشین، اتاق نشیمن، گودال باغچه، باغ و بخش‌های مختلف دیگر تشکیل شده است. خانه پیرنیا از مجموعه خانه‌های متعددی تشکیل می‌شده است که هرکدام کاربردی متفاوت داشته‌اند.
این خانه تاریخی در ایام گذشته به عنوان خانه حاکم نائین بوده و در ابتدا شخصی به نام «قاضی نورالهدی» در این خانه زندگی می‌کرده که در دوره قاجار به خاندان پیرنیا رسیده است. شخصی به نام میرزا احمدخان پیرنیا حاکم نائین در همین خانه زندگی کرده است. مهمترین ویژگی هنری خانه تاریخی پیرنیا نقاشی‌های دیواری و گچبری‌های بسیار زیبای آن در ایوان شاه‌نشین، اتاق تشریفات و اتاق مخصوص حاکم است.
ترکیب تزئینات معماری، گچبری و نقاشی‌ها، زیبایی غیرقابل وصفی را پدید آورده است. از دیگر تزئینات این بنا می‌توان به تزئینات معماری کاربندی‌ها، یزدی‌بندی‌ها و رسمی‌بندی‌ها اشاره نمود. در نقاشی‌های موجود در قسمت‌های مختلف این بنا؛ نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ، اژدها و حیوانات مختلف را می‌توان مشاهده کرد. موزه‌ی مردم‌شناسی نائین که در خانه تاریخی پیرنیا واقع شده است، دارای ۱۰ فضای نمایش اشیاء با موضوع مردم‌شناسی است.
گچبری‌های خانه پیرنیا شامل قاب‌های متعددی بوده و داستان‌های هفت‌پیکر نظامی شامل: داستان‌های خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، صحنه‌های شکارگاه، داستان‌های عاشقانه و خیال را به نمایش گذاشته است
در حال حاضر بیش از یک هزار شیء تاریخی و قدیمی در موزه مردم‌شناسی کویر نائین نگهداری می‌شود. گردشگران در موزه مردم‌شناسی کویر نائین می‌توانند با فرهنگ مردم کویر، زندگی کویری، وسایل کشاورزی، ادوات و وسایل نظامی، پوشاک، صنایع و هنرهای سنتی و آداب و رسوم مردم بومی منطقه آشنا شوند.
نارین قلعه
از میان بافت تاریخی نائین، قلعه‌ای تاریخی به چشم می‌خورد که در طی زمان آسیب بسیار زیادی دیده اما چیزی از زیبایی، ابهت و حس خوبش کم نکرده است.
پس از موزه‌ی مردم‌شناسی کویر، راهی این قلعه شدم.
نارین قلعه از مهمترین و قدیمی‌ترین بناهای شهر نائین است که گفته می‌شود قدمت آن به دوره‌ی پارتیان یا دوران ساسانیان بازمی‌گردد. این قلعه، قدیمی‌ترین بنای تاریخی نائین است و پس از مناره‌ی مسجد جامع این شهر، با ۴۰ متر ارتفاع، بلندترین بنای قدیمی شهر محسوب می‌شود. در گذشته حتی از این قلعه به‌عنوان دژ کهن یا کهن دژ استفاده می‌شده است.
در مورد کاربرد این قلعه چند نظریه وجود دارد و کاربرد دقیق آن کاملا مشخص نیست. برخی می‌گویند این قلعه قبل از اسلام به عنوان آتشگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت و برای اثبات حرف خود به کتاب «اصطخری» استناد می‌کنند. وی در کتاب خود نوشته است که ۵۰۰۰ قلعه در شهرها و کوه‌های پارس وجود دارد و به آتشکده‌ای در بالای نارین قلعه اشاره می‌کند. چون در اطراف قلعه خندقی حفر شده است. برخی با این استدلال ادعا می‌کنند که نارین قلعه یا یک دژ نظامی بوده یا مرکز اداری و نظامی شهر بوده است. عده‌ای نیز می‌گویند این قلعه حاکم نشین بود. ولی آنچه که در مورد نارین قلعه‌ها در مناطق شهرهای کویری و مرکزی ایران وجود دارد هسته‌ی اولیه‌ی شهری تاریخی است. معمولا در بخش مرکزی شهر بخش حاکم نشین و آتشکده در آن مکان واقع شده بوده است. این نمونه در نارین قلعه‌ی میبد و یا در ارگ بم و سایر شهر-قلعه‌های ایران نیز هم به چشم می‌خورد.
علاوه بر اصطخری، حمدالله مستوفی نیز در سال ۷۴۰ هجری قمری در آثار خود از این قلعه نام برده و دور آن را ۴۰۰۰ گام ذکر کرده است. آموزش اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان اصفهان می‌گوید که «مقدسی» نیز در قرن سوم هجری این بنا را یک اثر تاریخی به جای مانده از قبل از اسلام معرفی کرده است.
همان‌طور که گفته شد، در گذشته دور تا دور این قلعه را خندقی حفر کرده بودند و ارتفاع قلعه با احتساب ارتفاع خندق به ۵۰ متر می‌رسید. نارین قلعه یک بنای چند ضلعی است و چندین برج در گوشه‌ی اضلاع آن وجود دارد. این قلعه را کاملا از خشت خام ساخته‌اند و ابعاد خشت‌های آن از ۴۳×۴۳ تا ۲۲×۲۲ متغیر است که این امر نشان می‌دهد که قلعه در دوره‌های مختلف ساخته و گسترش یافته است. طبق اسناد تاریخی نائین، طول خشت‌های قلعه نیم ذرع، عرض آن‌ها یک چهارم ذرع و وزن آن‌ها هفت الی هشت من است.
این قلعه شاهد جنگ امیر مبارزالدین محمد آل مظفر و ملک اشرف چوپانی بوده است. گفته می‌شود نارین قلعه در دوران قاجار نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
آسیاب آبی ریگاره
پس از دیدار با نارین قلعه‌ی عظیم نوبت به آسیاب آبی ریگاره در محله‌ی محمدیه رسید. همان جایی که با یک بار دیدن دلم را به آبی جاری قناتش دادم و برایم تبدیل به یکی از عزیزترین نقاط گردشگری ایران شد.
شهرستان نائین از نعمت بی‌شمار قنات برخوردار بوده که امروزه تنها چند رشته از این قنات‌ها هنوز جاری هستند و یکی از این قنات‌ها قنات کیخسرو است.
آسیاب آبی ریگاره در محمدیه‌ی شهر نائین به عنوان یکی از شاهکارهای معماری و هنری شهرستان نائین محسوب می‌شود.
آسیاب آبی ریگاره محمدیه شاهکار دوره پیش از اسلام است که به عنوان یکی دیگر از شاهکارهای معماری نائین در سال 1384 از دل خاک نمایان شد پس از بازسازی و مرمت به دید عموم گذاشته شد.
این بنای تاریخی با استفاده از تکنیک کند در دل زمین کنده شده و هیچ مصالح ساختمانی در آن دیده نمی‌شود. آسیاب آبی ریگاره در محمدیه نائین و به طول حداقل 130 متر و عمق 30متر حفر شده که پس از عبور از راهرو بسیار عمیق و طویل آن با شیب بسیار تند، به محل اصلی آسیاب به صورت چند اتاق و محل آرد کردن گندم‌ها می‌رسد.
آسیاب آبی ریگاره آب قنات بسیار قدیمی کیخسرو را در عمق 18 متری و سپس به طرف هدایت و در نتیجه آب قنات در عمق 30 متری و با فشار بالا پره‌های چرخ آسیاب را چرخانده و به فعالیت خود ادامه می‌داده است، پس از آن آب را به وسیله سه کانال دیگر به قنات اصلی هدایت می‌نموده‌اند.
بر اساس گفته‌های پیشینیان محل این آسیاب در زمان کیخسرو و بیش از 2000 سال پیش ساخته شده است چنانچه ضرب المثل‌های گوناگونی به این آسیاب منسوب می‌باشد.
پس از طی مسیر در موزه‌ی آسیاب آبی ریگاره وارد کانال قنات شدم و پس از طی مسافتی به صورت کلاغ پر و سینه خیز به روشنای جاری کم عمقی رسیدم که همان آب زلال اما شور و ترش قنات کیخسرو بود. خوشحال از اینکه هنوز قنات جاری و زنده است و ناراحت از اینکه عمقش کم شده و باری دیگر به یادم آمد که «آب هست؛ اما کم است».
و با این بیم و امید قنات و نائین را ترک کردم که بار دیگر که به شهر بازگشتم بازهم قناتش نفس در سینه داشته باشد.
دیدگاه تان را بنویسید