تراز آبی بزرگ‌ترین دریاچه جهان، کاهش یافته است
پیامدهای کاهش آب خزر
اطلاعات مربوط به دهه اخیر نشان می‌دهد که تراز آب دریای خزر به میزان یک متر کاهش یافته است. با توجه به مساحت ۳۷۰ هزار کیلومتر مربعی دریاچه خزر، این عدد به معنای آن است که آب این دریاچه ۳۷۰ کیلومتر مکعب کاهش یافته است کم شدن تراز آب دریای خزر باعث می‌شود که دریا پس‌روی کند و افرادی که کنار دریا زندگی می‌کنند حریم را به خوبی رعایت نکرده و به حریم دریا تعرض کنند، این رفتار با افزایش آب می‌تواند به یک چالش بزرگ تبدیل شود
عطیه لواسانی
آن‌ها که سرنوشت سال‌های اخیر دریاچه ارومیه را پیش چشم خود دارند، به مثابه مارگزیدگانی هستند که از ریسمان سیاه و سفید می‌ترسند و این روزها، خود را با موضوعی به نام کاهش تراز آب دریای خزر مواجه می‌بینند. تراز آب خزر با هر بارش باران، افزایش می‌یابد اما این افزایش موقتی است و در مجموع و در یک معدل‌گیری کلی، تراز آب خزر رو به کاهش است. عملیات پایش تراز آب دریاها در سواحل شمال و جنوب کشور، طی سه دهه گذشته توسط سازمان نقشه‌برداری کشور به انجام رسیده است و اطلاعات مربوط به دهه اخیر نشان می‌دهد که تراز آب دریای خزر به میزان یک متر کاهش یافته که با توجه به مساحت ۳۷۰ هزار کیلومتر مربعی دریاچه خزر، این عدد به معنای آن است که آب این دریاچه ۳۷۰ کیلومتر مکعب کاهش یافته است. تجربه مواردی نظیر دریاچه ارومیه به ما می‌آموزد که خود را برای انواع شرایط محتمل آماده کنیم. ما باید امکان مواجهه با این تغییرات را داشته باشیم کما اینکه اگر قبلا برای دریاچه ارومیه آمادگی داشتیم، شاید الان اقدام‌های دیگری انجام داده بودیم. هرچند که بنا به گفته کارشناسان، کاهش تراز آب دریای خزر به عواملی نظیر تغییرات اقلیمی و استفاده از منابع آبی بازمی‌گردد و پیش‌بینی ۱۰سال آینده دریاچه خزر امکان‌پذیر نیست اما آنچه مسلم است اینکه اقدامات کنترلی و پیشگیرانه، امری ضروری و غیرقابل انکار است.
تراز «دریاها» افزایش و «خزر» کاهش می‌یابد
نکته مهم در مورد خزر آن است که باید توجه داشت وقتی در مورد خزر صحبت می‌کنیم در واقع در مورد یک دریاچه محصور سخن گفته‌ایم و نه یک دریای آزاد. ماهیت تغییر تراز دریاهای بسته یا دریاچه‌ها با آب‌های آزاد متفاوت است به طوری که در دریای آزاد و اقیانوس‌ها به واسطه گرمایش زمین و ذوب شدن یخ‌های قطبی هر سال، شاهد افزایش ۲ میلیمتری تراز آب هستیم در حالی که در دریاچه‌ها به دلیل اینکه اتصال به آب‌های آزاد ندارد تغییرات، بسیار متاثر از شرایط آب و هوایی منطقه‌ای است به طوری که در سال‌های کم بارش دچار افت تراز می‌شوند و در سال‌های پر بارش به شدت تراز افزایش می‌یابد و سواحل را آب می‌گیرد.
تجارب تلخ را فراموش نکنیم
نگاه امروز ما به وضعیت خزر باید مبتنی بر تجربیات‌مان در موارد مشابه باشد و چه تجربه‌ای عینی‌تر و البته غم‌انگیزتر از دریاچه ارومیه. در مورد دریاچه ارومیه نیز به دلیل خشکسالی و کاهش آب‌های ورودی، کاهش تراز آب‌های زیرزمینی کاملا مشهود بوده است. اکنون مطالعات نشان می‌دهد در دهه اخیر تغییرات آب و هوایی در حوزه دریای خزر و دریاچه ولگا موجب کاهش تراز آن شده است کما اینکه افزایش بارش‌ها در دهه ۷۰ شمسی موجب شده بود تراز خزر افزایش یابد و برخی مناطق ساحلی زیر آب برود. بسیاری از اقلیم‌شناسان تغییرات تراز آب خزر را چرخشی می‌دانند اما نباید فراموش کنیم که این دیدگاه در مورد دریاچه ارومیه نیز مطرح بود که آب پایین می‌رود و مجدد بالا می‌آید اما این اتفاق نیفتاد و ارومیه به سمت خشکی پیش رفت. اطلاعات آماری در خصوص تراز آب خزر نشان می‌دهد که این دریا در یک قرن اخیر ترازی حتی کمتر از یک متر را هم تجربه کرده است که سپس با افزایش ورودی آب به دریا جبران شده است اما آیا وضعیت امروز با گذشته قابل قیاس است؟
عوامل کاهش تراز آب را
جدی بگیریم
میزان ساخت و ساز صورت گرفته در سواحل خزر و توسعه صنعتی و کشاورزی در پیرامون آب‌های ورودی به خزر با گذشته تفاوت‌هایی اساسی دارد. شاید برداشت آب از رودخانه‌های ورودی هیچگاه به اندازه حالا نبوده، توسعه‌های کشاورزی و صنعتی در سواحل دریای خزر و مسیر رودخانه‌های منتهی به آن موجب شده که ورودی آب کاهش یابد. در واقع در پاسخ به کسانی که می‌گویند کاهش تراز آب مسبوق به سابقه است باید گفت که اگرچه مولفه تغییرات دوره‌ای آب و هوایی در کاهش تراز آب دریاچه خزر مطرح است اما نباید نقش انسان‌ها را در کاهش آب ورودی به خزر فراموش کرد.
نگرانی تا چه حد جدی است؟
خزر دریاچه است اما دریاچه بزرگی است و این واقعیت، ماجرای کاهش تراز آب را در مورد خزر در قیاس یا سایر دریاچه‌ها عوض می‌کند. خزر دارای عمق و وسعت زیادی است به طوری که عمق در جنوب آن به یک کیلومتر می‌رسد؛ بنابراین کاهش تراز آن به میزان یک متر، نگرانی جدی مبنی بر اینکه این دریا خشک شود را در آینده‌های نزدیک و قابل تصور را ایجاد نمی‌کند، اما همین مساله که هم‌اکنون ناچیز به نظر می‌رسد می‌تواند مشکلات جدی برای کشورهای حوزه خزر ایجاد کند.
پیامدهای کاهش تراز آب
بهتر است موضوع کاهش تراز آب را از منظر تاثیرات فعلی آن بررسی کنیم. تاثیر روی مرداب‌ها، تالاب‌های منطقه و به ویژه منطقه خلیج گرگان یکی از اثرات کاهش تراز آب است زیرا این محیط‌ها به عنوان زیستگاه نمونه‌های خاص گیاهی و جانوری و به عنوان مناطق محافظت شده اهمیت زیادی دارند. کاهش عمق حوضچه‌های بنادر از دیگر اثرات کاهش تراز است که در نتیجه آن امکان تردد شناورهای با تناژ بالاتر ممکن نیست و نیاز به لایروبی را به وجود می‌آورد که بسیار پرهزینه است تا آنجا که به دلیل هزینه بالای لایروبی، هیچ حمل و نقل تجاری در بنادر ترکمن و گز انجام نمی‌شود. همچنین کاهش آب دریاچه خزر موجب شده رطوبت در برخی مناطق ساحلی کم شود بنابراین زمین گرم شده و آتش سوزی‌هایی را در برخی مناطق همچون تالاب میانکاله پدید آورده است و در نتیجه، پوشش گیاهی منطقه نیز از بین رفته است. کم شدن تراز آب دریای خزر از سوی دیگر، باعث می‌شود که دریا پس‌روی کند و افرادی که کنار دریا زندگی می‌کنند حریم را به خوبی رعایت نکنند و به حریم دریا تعرض کنند که این موضوع با افزایش آب می‌تواند به یک چالش بزرگ تبدیل شود بنابراین چنین مواردی نیز باید رعایت شود.
حفظ حریم خزر
شناخت ما از خزر، برای تعیین رفتاری که در قبال آن داریم مهم و موثر است. خزر قابلیت ایجاد سونامی را دارد. دریاچه خزر از نظر زمین ساخت (تکتونیکی) منطقه‌ای است که می‌تواند لرزه‌هایی در خود ایجاد گند و به دلیل گسلی که در کف آن وجود دارد و امکان بروز سونامی و شکل‌گیری امواجی در حد متر وجود دارد. این مساله‌ای است که در حریم دریاچه همواره باید مورد توجه قرار گیرد. در واقع با کاهش تراز آب، این احتمال وجود دارد که به تدریج فراموش کنیم که وضعیت و چهره واقعی دریاچه محبوب‌مان با آنچه تصور می‌کنیم متفاوت است. حفظ حریم خزر هم به لحاظ حفظ بقای خزر و هم به لحاظ محیط زیستی که ما در پیرامون آن برای خود فراهم کرده‌ایم ضروری است.
دیدگاه تان را بنویسید