بر جمعیت فقرا افزوده می‌شود؛ گریزی نیست

ریحانه جولایی

مدت‌هاست که کاهش جمعیت و نرخ باروری در ایران تبدیل به دغدغه بزرگ مسئولان شده است و تلاش می‌کنند تا هر طور که شده با تشویق و گاهی ایجاد محدودیت، زوج‌ها را مجاب به فرزندآوری کنند. در شرایطی که متوسط نرخ باروری ایرانیان به 1.6 فرزند به ازای هر زن رسیده است، نرخ باروری در بخش زیادی از استان‌های کم برخوردار کشور همچنان بالاتر از سطح جانشینی قرار دارد و اساساً فرزندآوری در مناطق محروم ایران سرعت بالاتری از فرزندآوری در مناطق برخوردار کشور دارد. این مسئله باعث می‌شود تا آسیب‌های اجتماعی بیشتری در مناطق محروم کشور بروز کند. به گفته جامعه‌شناسان این معضل در خانواده‌های فقیر ساکن در مناطق مرزی می‌تواند خطر بیشتری ایجاد کند.

جبران نرخ کاهش جمعیت  در مناطق محروم

آن‌طور که گفته شد نرخ باروری با کاهش محسوسی همراه شده است به‌نحوی‌که نرخ باروری در ایران در سال 1365 به میزان 6.5 فرزند به ازای هر زن بود، اما هم‌اکنون این نرخ به 1.6 فرزند به ازای هر زن رسیده است. این در حالی است که گزارش‌های مرکز آمار ایران از این حکایت دارد که نرخ باروری در مناطق محروم ایران از نرخ باروری در مناطق برخوردار کشور بیشتر است. این یعنی هم‌زمان با کاهش روند در مناطق برخوردار و افزایش رشد در مناطق محروم مواجه خواهیم بود.

پیر شدن جمعیت ایران در آینده نزدیک به‌هیچ‌وجه شعار و گمانه‌زنی نیست و آمارها از کاهش نرخ باروری و افت نرخ رشد جمعیت نشان‌دهنده آن است که در سال 1420، حداقل 20 درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود و در سال 1430، بیش از یک‌چهارم ایرانیان را سالمندان تشکیل خواهند داد. زمانی ایران رکورددار نرخ باروری بود و آمارهای مرکز آمار ایران نیز از این موضوع حکایت می‌کرد. حالا اما بعد از گذشت 35 سال، می‌توان گفت ایران رکورددار افت شدید نرخ باروری در یک بازه سه و نیم دهه‌ای است. در این میان اما نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که باوجود افت شدید نرخ باروری در سال‌های اخیر و باوجوداینکه از سال 96 به این‌سو، متوسط نرخ باروری در ایران به زیر سطح جانشینی یعنی 2.1 فرزند به ازای هر زن رسیده است، ولی مطابق نمودارهای مرکز آمار ایران، هنوز نرخ باروری در برخی استان‌های کم‌برخوردارتر کشور ازجمله خراسان شمالی، یزد، خوزستان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان بالای سطح جانشینی قرار دارد.

تمایل کم مردم استان‌های برخوردار به فرزندآوری

نمودارهای آماری نشان می‌دهد هرچه استان‌ها ازنظر وضعیت اقتصادی شرایط بهتری داشته باشند میزان زادوولد در آن منطقه کمتر می‌شود. استان‌هایی که سطح رفاه در آن‌ها بالاتر است کمترین نرخ باروری را نسبت به استان‌های دیگر دارند. ازجمله این استان‌ها می‌توان به تهران، گیلان، مازندران، البرز و سمنان اشاره کرد.

این موضوع می‌تواند زنگ خطری برای مسئولان کشور باشد. در چنین شرایطی بخش زیادی از فرزندآوری کشور توسط خانوارهایی انجام می‌شود که در شرایط اقتصادی نامناسبی قرار دارند و این موضوع می‌تواند به افزایش هرچه بیشتر جمعیت مستمندان نسبت به افراد مرفه جامعه دامن بزند و بخش زیادی از فرزندانی را که تازه متولد می‌شوند، ازنظر امکانات رفاهی در شرایط نامناسبی قرار دهد.

همچنین نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت این است که همه استان‌های کشور در سال‌های اخیر دچار دشواری‌های معیشتی شده‌اند، اما گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که ازقضا در استان سیستان و بلوچستان که محروم‌ترین استان کشور محسوب می‌شود، شاهد افزایش نرخ باروری در سال‌های اخیر بوده‌ایم؛ به‌نحوی‌که از سال 96 تا 99، متوسط نرخ باروری در این استان از 3.6 به 3.7 فرزند به ازای هر زن رسیده است.

مشکل دیگری که در این میان می‌توان به آن اشاره کرد این است که با افزایش جمعیت قشر محروم و کم‌درآمد خدمات اجتماعی کمتری هم به افراد داده می‌شود، درنتیجه مشکلات آن‌ها بیشتر از قبل خواهد شد و اساساً هرچه با افزایش جمعیت استان‌های محروم، زیرساخت‌های لازم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی و حفظ سلامت مادران و کودکان این استان‌ها فراهم نشود، رفته‌رفته شاهد تشدید انواع آسیب‌های اجتماعی در مناطق خاصی از کشور خواهیم بود.

شیوع سوءتغذیه و کوتاه‌قدی کودکان در مناطق محروم کشور ازجمله آسیب‌های ناشی از نرخ باروری بالا در استان‌های کم‌برخوردار کشور هستند، اما مهم‌ترین آسیب بالا بودن این نرخ جذب شدن فرزندان خانواده‌های فقیر استان‌های کم برخوردار به گروه‌های قاچاق مواد مخدر و سایر گروه‌های ضد امنیتی است. عموماً جذب نیرو در حوزه‌های مختلف انحرافات اجتماعی ازجمله سرقت، قاچاق کالا، مواد مخدر و گروه‌های ضد امنیتی از جوامع فقیر انجام می‌شود و طبیعتاً هرچه نرخ فرزندآوری در مناطق محروم کشور بیشتر باشد و امکانات رفاهی کمتری نیز به این مناطق ارائه شود، احتمال جذب فرزندان این خانواده‌ها به گروه‌های ضد امنیتی بیشتر خواهد شد.

تمایل به داشتن فرزند و ارتباط آن با میزان تحصیلات

بارها این موضوع را شنیده‌ایم که هرچه سطح سواد زنان و مردان بالاتر رود تمایل به فرزندآوری در آن‌ها کمتر می‌شود. البته ناگفته نماند که شرایط اقتصادی و سیاسی هم نقش حائز اهمیتی در این میان بازی می‌کنند. این موضوع را دکتر اردشیر گراوند، کارشناس علوم اجتماعی نیز تایید می‌کند. به گفته او نرخ باروری تابع عوامل مختلفی است که مهم‌ترین آن توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه است. یعنی هرچه یک جامعه مرفه‌تر می‌شود، نرخ باروری آن کاهش می‌یابد.به عقیده این جامعه‌شناس سلامت، اشتغال و سواد و تحصیلات زنان ازجمله شاخص‌هایی از رفاه است که روی نرخ باروری تأثیر معکوس می‌گذارند و هرچه سطح تحصیلات خانم‌ها در یک جامعه افزایش یابد، قاعدتاً نرخ باروری در آن جامعه دچار افت می‌شود. در شرایطی که 20 سال پیش برخی زنان می‌توانستند در 15 سالگی صاحب فرزند شوند، در حال حاضر بخش زیادی از زنان تا 22 سالگی یا بیشتر مشغول تحصیل هستند و عملاً تا 25 سالگی فرصتی برای فرزندآوری پیدا نمی‌کنند. طبیعتاً در جوامعی هم که شروع فرزندآوری زنان به تأخیر می‌افتد، نرخ باروری با کاهش مواجه می‌شود.اساساً هر چه دختران یک جامعه باسوادتر و تحصیل‌کرده‌تر باشند، به حقوق فردی و اجتماعی خود بیشتر اهمیت می‌دهند و بنابراین فرصت بیشتری برای شروع فرزندآوری خود قائل می‌شوند و به همین دلیل است که در استان‌های کم برخوردار کشور که عمدتاً سطح تحصیلات زنان به نسبت استان‌های برخوردار پایین‌تر است، شاهد بالاتر بودن محسوس نرخ باروری هستیم.

نرخ باروری در ایران در سال 1365 به میزان 6.5 فرزند به ازای هر زن بود، اما هم‌اکنون این نرخ به 1.6 فرزند به ازای هر زن رسیده است. این در حالی است که نرخ باروری در مناطق محروم ایران از نرخ باروری در مناطق برخوردار کشور بیشتر است و این یعنی به جمعیت فقرا افزوده می‌شود

حیوان خانگی  جای بچه را گرفته است

آمارها حکایت از این دارند که 27 درصد از خانواده‌های ایرانی دو نفره هستند. بیشتر این افراد با مشکلات اقتصادی دست‌به‌گریبان هستند اما گروه دیگری از این افراد با داشتن شرایط خوب و باثبات مالی ترجیح می‌دهند فرزندی نداشته باشند. این گروه راه‌حل دیگری پیداکرده‌اند و آن نگهداری از حیوانات خانگی است. شاید شنیدش عجیب باشد که امروزه یکی از دلایل محبوب شدن حیوانات خانگی نداشتن فرزند و خلأ عاطفی ناشی از همین موضوع است. صالح قاسمی، پژوهشگر حوزه جمعیت معتقد است نگهداری از حیوانات خانگی گاهی چند برابر داشتن فرزند برای خانواده‌ها هزینه‌بردار است و به‌طور متوسط هزینه نگهداری از حیوانات ماهانه بین 4 تا 10 میلیون تومان هزینه دارد. این درحالی است که حیوان نیاز به درمان یا جراحی نداشته باشد. به عقیده بسیاری از کارشناسان، نسل تحصیل‌کرده جدید با شرایط مالی متوسط به بالا ترجیح می‌دهند این سبک زندگی را انتخاب کنند. چراکه برای آزادی‌های فردی وزندگی شخصی آن‌ها مزاحمتی ندارد. درحالی‌که آوردن فرزند تعهد دائمی و بزرگی در زندگی آن‌ها ایجاد می‌کند.

15 درصد زوج‌های ایرانی نابارورند

اما این تمام ماجرا نیست. زوج‌های زیادی هم هستند که تمایل به فرزندآوری دارند اما از این نعمت محروم شده‌اند. بر اساس گفته‌های رئیس انجمن باروری و ناباروری ایران گفت: حدود ۱۲ تا ۱۵ درصد از کل زوج‌های ایرانی نابارور هستند که برابر با جمعیتی حدود ۴ تا ۵ میلیون نفر است. این میزان جمعیت برای کشوری که با معضل کاهش جمعیت روبه‌رو شده عدد قابل‌توجهی است.

هرچه استان‌ها از نظر وضعیت اقتصادی شرایط بهتری داشته باشند میزان زادوولد در آنها کمتر می‌شود، به‌طوری‌که استان‌هایی که سطح رفاه در آن‌ها بالاتر است کمترین نرخ باروری را نسبت به استان‌های دیگر دارند

به گفته محمدابراهیم پارسانژاد مهم‌ترین عوامل در ناباروری زوج‌های ایرانی مسائل روحی و روان‌شناختی افراد و همچنین بیماری مقاربتی است که مقداری شیوع آن‌ بیشتر شده است، دلایل دیگری نیز وجود دارد که ناشناخته است. اما دیگر عوامل تأثیرگذار، آلودگی هوا، مشکلات تغذیه و استرس که موجب مشکلاتی مانند نارسایی زودرس تخم‌دان می‌شود، هستند. او همچنین بیان کرده است که کاهش جمعیت یکی از مشکلات جدی بیشتر کشورهای جهان است، با این تفاوت که در دیگر کشورها دراین‌باره مطالعات جامع و دقیقی انجام‌شده که ایران در این زمینه عقب‌مانده است. برای مثال در کشور ما مطالعه‌ای صورت نگرفته که نشان دهد آلودگی محیط، امواج و مسائلی مانند استرس تا چه اندازه بر میزان ناباروری تأثیرگذار بوده‌اند.

تمایل زوج‌ها به فرزندآوری در صورت داشتن زندگی نرمال

ازآنجایی‌که جمعیت به‌عنوان شاخصی برای توسعه و قدرت ملی هر کشوری در نظر گرفته می‌شود، می‌توان از مهم‌ترین تبعات و آسیب‌های کاهش فرزندآوری و رشد جمعیت به کاهش جمعیت فعال و مولد، کمبود نیروی کار، مشکلات متعدد درروند تولید و افزایش چالش‌های اقتصادی و درنهایت حرکت به سمت سالمندی و غیرفعال بودن جامعه اشاره کرد که همه این عوامل به‌نوبه خود بر کاهش سرمایه انسانی وتوان نظامی و قدرت یک جامعه تأثیرگذار است. با توجه به آمارهای مربوط به ابعاد جمعیتی در ایران به نظر می‌رسد که اگر در این زمینه سیاست‌گذاری‌ها نشده و تصمیمات درستی اتخاذ نشود، در دهه‌های آینده با بحرانی جدی در حوزه جمعیتی مواجه خواهیم شد.فرزند آوری به‌عنوان یک مقوله ارزشمند در  فرهنگ ایرانی همیشه دارای جایگاه ویژه‌ای بوده است ولی باید در نظر گرفت که با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه اگر می‌خواهیم به عوامل مؤثر بر فرزندآوری و رشد جمعیت توجه کنیم، اولین اقدام، ارائه مشوق‌های مؤثر بر گرایش جوانان نسبت به ازدواج به هنگام است. به نظر می‌رسد ایجاد زمینه‌های مناسب اشتغال و امنیت اقتصادی، تسهیل شرایط ازدواج و توجه مسئولان به این مورد، عاملی اساسی و مهم در جهت رفع بسیاری از مشکلات در این حوزه است چراکه اگر جوانان دارای شغل و درآمد مناسب باشند، قطعاً به ازدواج و تشکیل خانواده و داشتن فرزند تمایل پیدا می‌کنند. عدم اشتغال عاملی مهم در جهت ایجاد بیکاری و فقر است که این امر باعث کاهش آمار ازدواج، افزایش میزان طلاق و عدم تمایل یا تأخیر در فرزند آوری می‌شود.