تصمیم مجلس مبنی بر آزاد شدن کشت برنج در سراسر کشور، تبعات زیست محیطی دارد؛
تشدید بحران کم‌آبی و خطر فرونشست زمین
ریحانه جولایی
وضعیت سفره‌های آبی زیرزمینی در ایران خوب نیست و این موضوع را از فرونشست‌های گاه و بی گاه زمین در مناطق مختلف کشور می‌توان دید. از حدود سه سال پیش مطالعه و بررسی میزان فرونشست زمین در ایران، که گزارش‌های نگران‌کننده‌ای درباره ابعاد آن منتشر شده، به سازمان نقشه‌برداری کشور سپرده شده است.
همان زمان مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری به خبرگزاری ایسنا گفته بود طی این مدت با بررسی اندازه‌گیری‌ها و داده‌های ۱۵ سال اخیر ۴۴ محدوده پرخطر به لحاظ میزان فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است و قرار بود پس از شناسایی محدوده‌های فرونشست، زمین‌شناسان بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده این سازمان، میزان خطر و احتمال ایجاد فروچاله در مناطق مختلف را ارزیابی می‌کنند.
به گفته کارشناسان، مهم‌ترین عامل پدیده فرونشست برداشت غیرمتعارف از آب‌های زیرزمینی است. یحیی جمور در گفت‌وگویی با ایرنا تأکید کرده بود که در حال حاضر در ایران بیش از میزان ذخیره آب در آبخوان‌ها، آب برداشت می‌شود. او هشدار داده بود: اگر همین امروز برای برقراری این تعادل تصمیم‌گیری شود (به میزان برداشت، آب تزریق شود) در این شرایط آبخوان حفظ می‌شود و نرخ فرونشست نیز کاهش می‌یابد اما آبخوان‌های از بین رفته احیا نمی‌شوند.
با این حال در روزهای گذشته مجلس تصمیم خطرناکی برای آب‌های زیرزمینی و محیط‌زیست ایران گرفته است و آن مصوبه‌ای است که بر اساس آن کشت برنج در سراسر کشور آزاد می‌شود. کشتی که پیش از این جز در سه استان شمالی کشور ممنوع شده بود.
فراز و فرودهای کشت برنج و بی‌آبی ایران
بر اساس مصوبه کارگروه ملی «سازگاری با کم‌آبی»، هیئت وزیران در جلسه مورخ ۶/۱۲/۹۶ پیشنهاد تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی را تصویب کرد و در اسفندماه سال ۹۶ کنترل سطح زیر کشت بهاره و زمستانه و اعمال محدودیت یا ممنوعیت کشت برنج (خارج از استان‌های گیلان و مازندران) با توجه به محدودیت‌های منبع آبی در حوزه‌های آبریز را به جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، و پنج عضو دیگر این کارگروه ابلاغ کرد.
این ممنوعیت در ۱۴ استان اعلام شد و بعد از آن تنها در دو استان گیلان و مازندران اجازه کشت برنج داده شد.
در آن زمان کشت جایگزین نیز هم‌زمان به میان آمد و در استان پرآبی مثل گلستان، به‌جای برنج، سویا و پنبه برای کشت پیشنهاد داده شد. همچنین، در راستای مقابله با خشک‌سالی در استان‌های جنوبی کشور که تبخیر آب در آن‌ها زیاد است، به‌جای برنج، کشت کینوا، ارزن و کنجد پیشنهاد داده شد که نسبت به برنج محصولاتی کم آب‌بر هستند و حتی در زمین‌های درجه سه هم کشت می‌شوند.
این تصمیم مخالفان زیادی داشت ازجمله دبیر انجمن برنج ایران که طرح ممنوعیت کشت برنج در ۱۴ استان از سوی وزارت جهاد کشاورزی را بدون مطالعه و عجولانه خواند. جمیل علیزاده شایق گفته بود که کشت‌هایی در کشور وجود دارند که از برنج آب بیشتری مصرفی می‌کنند اما برای ادامه یا محدودسازی کشت آن‌ها تصمیمی گرفته نشده است.
بعد از این تصمیم‌گیری بسیاری از کشاورزان اعتراض کردند و بنای ناسازگاری گذاشتند تا اینکه خردادماه امسال هیئت دولت با اصلاح مصوبه مربوط به ممنوعیت کشت برنج خارج از استان‌های گیلان و مازندران موافقت کرد. هیئت‌وزیران با هدف ایجاد زمینه بهره‌وری حداکثری از منابع آب و خاک کشور و استفاده از ظرفیت بالقوه به وجود آمده منابع آبی در استان خوزستان جهت تأمین بخش عمده نیاز کشور به محصول برنج، با اصلاح مصوبه مربوط به ممنوعیت کشت برنج خارج از استان‌های گیلان و مازندران و الحاق یک تبصره به آن موافقت کرد.
دشت‌های ایران سالانه دو متر پایین می‌روند
حالا اما خبرها حکایت تازه‌ای در رابطه با کشت برنج دارند. رمضانعلی سنگدوینی، نماینده مردم گرگان و آق‌قلا خبر از مصوبه‌ای مبنی بر آزادسازی کشت برنج در سراسر کشور داد. هرچند این ممنوعیت‌های گفته‌شده جلوی کشت برنج خارج از سه استان شمالی حتی در سیستان و بلوچستان را هم نگرفت اما حداقل ابزار قانونی برای محدود کردن این کشت پر آب‌بر بود.
کشت بی‌برنامه برنج در کشور عواقب ترسناکی دارد. آمارهایی هم که محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست می‌دهد تصویر ترسناک‌تری از نتیجه تصمیم تازه کمیسیون تلفیق مجلس ترسیم می‌کند. به گفته او بر اساس آمارهای سازمان زمین‌شناسی، وزارت نیرو و شرکت منابع آبی کشور، ایران در شمار ۵ کشور دارای بدترین وضعیت آبی قرار دارد. ما بسیاری از ذخایر استراتژیک خود را مصرف کرده‌ایم.
بر اساس اظهارات درویش، تا پیش از این تصمیم، تراز آب در ۶۰ دشت ایران سالانه دو متر پایین‌تر می‌رود. درویش از تصمیم مجلس برای لغو ممنوعیت کشت برنج در خارج از استان‌های شمالی به عنوان یک تصمیم خیلی خطرناک یاد می‌کند و می‌گوید: مرز بحرانی فرونشست زمین در آمارهای جهانی چهار میلی‌متر در سال است. اما در ایران برای مثال فرونشست در دشت‌های بین جهرم تا فسا ۱۴۰ برابر شرایط بحرانی جهان است. گزارش‌های زمین‌شناسی فرونشست سالانه جهرم تا فسا را ۵۴ سانتیمتر اعلام می‌کند.
تقریباً بیشتر مناطق ایران با مشکل فرونشست به خاطر کاهش سفره‌های زیرزمینی مواجه است و این وضعیت نشان می‌دهد ما بیشتر از میزان تغذیه سفره‌های زیرزمینی از منابع آبی بهره‌کشی کرده‌ایم
این آمار اما تنها مختص چند منطقه از ایران نیست. تقریباً بیشتر مناطق ایران با مشکل فرونشست به خاطر کاهش سفره‌های زیرزمینی مواجه است و این وضعیت نشان می‌دهد ما بیشتر از میزان تغذیه سفره‌های زیرزمینی از منابع آبی بهره‌کشی کرده‌ایم.
کشت برنج به قیمت مرگ طبیعت
اصفهان یکی از مناطقی است که از سال‌ها پیش برنج کشت می‌کند. این استان با کمبود شدید آب روبه‌رو است؛ هر سال تابستان مسئولان برای تأمین آب شرب شهروندان، کاسه چه کنم به دست می‌گیرند، اما در همین وضعیت هم در «لنجان» برنج کاشت می‌شود. وضعیت فارس یک تراژدی تمام عیار است. فارس سالانه ۵۶ سانتیمتر در زمین فرو می‌رود. تخلیه آب‌های زیرزمینی آن در ۵۰ سال گذشته، ۱۲ برابر شده؛ حتی بیشتر از میانگین کشوری. وضعیت اندوخته‌های آبی اغلب ۶۲ دشت آن در شرایط بحرانی قرار دارد. رکورد فارس در فرونشست جهانی است. بعد از فارس، نیومکزیکو قرار دارد که سالانه ۳۴ سانتیمتر نشست می‌کند. این صدرنشینی نتیجه نابودی ۱۶ دریاچه استان و بهره‌کشی از آب‌های زیرزمینی آن است. آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد که فارس بعد از ته کشیدن آب‌های سطحی، خشک شدن دریاچه‌هایی چون «طشک»، «بختگان» و «پریشان»، ۸۰ درصد آب مصرفی خود را از منابع زیرزمینی بیرون می‌کشد؛ این یعنی تیر خلاص! یعنی دومینوی مرگ «کم جان»، «مهارلو»، «ارژن»، «کافتر» و... «بختگان». این استان روزگاری نه چندان دور بیش از ۱۷۰ هزار بال پرنده را در خود مأوا می‌داد، اما همچنان برنج در کامفیروز فارس کاشته می‌شود. به گفته درویش، کشت برنج در خوزستان، لرستان و کرمانشاه هم به هیچ عنوان با توان اکولوژیکی آن نمی‌خواند. او می‌گوید: حتی در سیستان و بلوچستان هم شاهد کشت برنج هستیم. برای همین وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو برای مهار این مشکل بخشنامه کردند که خارج از سه استان شمالی، کشت برنج ممنوع است. البته این ممنوعیت نتیجه بخش نبود.
نظر کارشناسان درمورد تصمیم جدید مجلس
با تمام تفاسیر مجلس نشینان تصمیم گرفته‌اند در هرجایی از کشور که امکان کشت برنج وجود دارد، کشاورزان مشغول شوند. کسی به این فکر نمی‌کند که برای جبران آب‌های زیرزمینی چه باید کرد، تازه اگر شانس بیاوریم و زمین‌ها منطقه‌ای را به درون خود فرو نبرند، با این وضع بارش‌های کشور چندین سال زمان لازم است تا طبیعت دست به ترمیم و بهبود خود بزند؟
عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط‌زیست اما معتقد است برنج شالیزارهای خارج از استان‌های شمالی کمتر از بازار قیمت بخورد تا کشاورزان به سمت کشت‌های کم آب بر بروند. عزت‌الله رئیسی، کارشناس آب نیز تعیین نوع محصول برای کشت را خارج از وظایف مجلسی‌ها می‌داند و می‌گوید: این تصمیم‌ها باید بر اساس تراز سطح آب‌های سطحی و زیرزمینی، توسط وزارت نیرو گرفته شود نه مجلس. او آشی را که کمیسیون تلفیق برای محیط‌زیست با آزادسازی کشت برنج پخته است، بسیار خطرناک می‌داند و می‌گوید: برنج به هیچ وجه نباید خارج از استان‌های شمالی کاشته شود، چون به بحران‌های شدید منجر می‌شود.
در روزهای گذشته مجلس تصمیم خطرناکی برای آب‌های زیرزمینی و محیط‌زیست ایران گرفته است و آن مصوبه‌ای است که بر اساس آن کشت برنج در سراسر کشور آزاد می‌شود. کشتی که پیش از این جز در سه استان شمالی کشور ممنوع شده بود
مرتضی افتخاری، رئیس سابق مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو نیز نه‌تنها کاشت برنج خارج از استان‌های شمالی را اصولی نمی‌داند و بر این باور دارد که کشت برنج در استان‌های شمالی یعنی گلستان، مازندران و گیلان هم باید بر اساس میزان بارش‌ها کم و زیاد شود.
مجلسی‌ها در حالی ممنوعیت کشت برنج در سراسر کشور را لغو کردند که آسمان امسال تنها ۳۰ درصد آب مورد نیاز کشور را تأمین کرد و ۷۰ درصد آن را نبارید. آیا اینکه بیشتر سفره‌های زیرزمینی کشور خالی‌شده‌اند و فرونشست به جان کشور افتاده است برای تصمیم‌گیری کفایت نمی‌کرد؟ زمین‌های تشنه هر روز در گوشه‌ای از کشور دهان باز می‌کنند و هر چند وقت یک بار قسمتی از یک دشت، یک روستا، یک شهر را به درون خود می‌کشند؛ با این توصیفات وقت آن نرسیده که کار را به کاردان سپرد و پیش از تصمیم‌گیری‌های سریع با چند کارشناس بی‌طرف مشورت کرد و صلاح کشور و مردم را در نظر گرفت؟
دیدگاه تان را بنویسید