امیدی که در حیات آبزیان و معیشت بومیان دمیده شد

سعیده علیپور

دیروز علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه، اعلام کرد که «پس از صدور مجوز برای مقابله با صید غیرمجاز ترال، ۲۰ فروند شناورخارجی توقیف و صید آنها بین مردم که دچار مشکلات اقتصادی بودند، تقسیم شد».

این توقیف‌ها حدود سه دهه پس از شروع شیوه‌ای صید در آب‌های جنوب انجام گرفت که گفته می‌شود، آسیب‌های جدی به گونه‌های زیستی این آبها وارد آورده است.

اما آبان ماه بود که مجلس بر اساس مصوبه‌ای، سازمان شیلات ایران را موظف کرد تا از یکم آذر ماه صید ترال کشتی‌های فانوس ماهیان را متوقف و با تمام توان نسبت به نظارت و کنترل صید در دریا و برخورد با متخلفین اقدام کند.

صید ترال چیست؟

صید ترال با کشتی‌هایی که به اصطلاح ترالر نامیده می‌شود به صیدی اطلاق می‌شود که در آن تور بزرگی به‌شکل قیفِ برعکس در انتهای کشتی بسته و کشیده می‌شود و هرچه در مسیر هست را جارو می‌کند.

قابلیت تحرک و شکل این‌ تورها به آن‌ها اجازه می‌دهد در زمان کمتری، سطح بیشتری از صیدگاه‌ها را تحت پوشش قرار دهند. این روش صید در مقایسه با ابزارهای غیرفعال، به تحرک آبزیان، عادات غذایی یا رفتار آن‌ها وابسته نیست و در نتیجه، به لحاظ کمّی، بازدهی بالاتری نسبت به روش‌های دیگر دارد.

در صید ترال و به‌ویژه ترال کف‌روب، با توجه به اینکه تور، بر بستر دریا کشیده می‌شود، طیف وسیعی از آبزیان در تورها گرفتار می‌شوند، اما همه آن‌ها به‌عنوان محصولات هدف مورد توجه نیستند و بخشی از آن‌ها نه ارزش خوراکی دارند و نه ارزش غیرخوراکی، در نتیجه یا به دریا بازگردانده می‌شوند یا دور ریخته می‌شوند.

این روش صید سال‌هاست نقطه اختلاف و جنجال است. برخی کشورهای توسعه یافته به دلیل مخالفت‌های فعالان محیط زیست و صیادان سنتی‌ خود این روش صید را ممنوع کرده‌اند، در ایران اما از ۳ دهه قبل این و با وجود اعتراضات فراگیر صیادان و فعالان محیط زیست هنوز مرسوم است.

ترالرهای ایرانی  از دور خارج شدند

دریای عمان به‌وسطه اتصال مستقیم خود به اقیانوس هند منبع بسیاری از گونه‌های ماهی و به‌ویژه‌ ماهی‌های غیرماکول است که به‌دلیل ملاحظات شرعی مورد استفاده مسلمانان نیست؛ با این حال کشورهای حوزه اقیانوس هند و دریای عمان از سال‌ها پیش برنامه‌های ویژه‌ای برای صید صنعتی ماهی‌های غیرماکول اجرا کرده‌اند.

ماهی‌های غیرماکول که «فانوس ماهیان»، «ماهی‌های مرکب»، «مار ماهی» و «یال اسبی» نظایر آن هستند؛ ذخیره‌ای ارزشمند برای اقتصاد و ارزآوری‌اند؛ این ماهی‌ها در صنایع تبدیلی به خوراک دام و طیور و ماهی‌های پرورشی و همچنین طعمه‌ای برای ماهی‌های خوراکی و سنتی تبدیل می‌شوند و هم در داخل خریدار دارند و هم در کشورهای مثل چین به‌صورت عمده مصرف می‌شوند.

ایران‌ هم برای اینکه از دیگر کشورهای منطقه برای برداشت این ماهی‌های ارزشمند عقب نماند؛ از سال‌ها پیش برنامه‌های ویژه‌ای را برای صید صنعتی این ماهیان در دستورکار قرار داده است؛به طوری که از سال ۱۳۷۰؛ ۶۷ ترالر مامور برداشت این ماهی‌ها در آب‌های عمیق ۱۲ مایلی شدند.

این ترالر‌ها در ابتدا با تور کف کارشان را آغاز کردند اما بعدها تورشان اصلاح شد و به تورهای میانی مجهز شدند ولی از سال ۷۰ تاکنون به طور مداوم در آب‌های عمان فعال و مامور برداشت ذخایر ماهی‌های غیرماکول برای کشور بوده‌اند.

محمد ایرانی‌نژاد، فعال محیط زیست می‌گوید: «مجوزهای صید این ترالرها در آب‌های ۸ تا ۱۲ مایل به‌بعد بوده و موظف بودند ماهی‌های غیرماکول را صید کنند اما طی این مدت مرتب از محدویت‌ها عبور می‌کردند و وارد محدوه صید سنتی صیادان ما می‌شدند و حتی تا آب‌های ۳ مایل نیز می‌آمدند».

به طوری که ترالرها به‌دلیل تخلفات مکرر در تجاوز به حریم صیادان سنتی، کم کم با شکایت صیادان و پیگیری شیلات از دور خارج شدند و مجوزهایشان لغو شد و تنها شمار معدودی فعال بودند.

با این حال چندی پیش سمیه رفیعی، رئیس کمیسیون محیط زیست مجلس گفته بود: «53 هزار صیاد در سواحل جنوبی ایران به صورت مستقیم از صید سنتی ارتزاق می‌کنند؛ اما متاسفانه حدود 10 سال است که پدیده شومی به نام صید ترال با جارو کردن تمامی ماهیان دریای جنوب کشور، صیادان را با مشکلات عدیده‌ای روبرو کرده است به نحوی که حدود 80 درصد صیادان چابهار به واسطه ورود کشتی‌های صید ترال به این آبها بیکار شدند».

رفیعی، ترال‌دارها را افرادی ذی‌نفوذ خواند که به بخشی از دستگاه‌ها متصل بودند و به راحتی مجوز دریافت می‌کردند.

شروع جنجال ترالرهای چینی

نخستین بار سال ۹۴ بود که اخباری در خصوص حضور کشتی‌های صیادی چینی در آب‌های جنوبی کشورمان منتشر شد. زمانی که این کشتی‌ها در فواصل دورتر از سواحل به فعالیت مشغول بودند، شمارشان اندک بود و از آن مهم تر، کمتر کسی می‌دانست چینی‌ها به چه کاری مشغولند؟

در حالی که پرسش رسانه‌ها و اعتراض صیادان کشور در این باره بالا می‌گرفت؛ ماجرا از سوی مسئولان مربوطه کتمان شده و شایعه خوانده می‌شد.

اما این پیگیری‌ها و اعتراض‌ها بالاخره جواب داد و مرداد 97 محمدعلی حسن‌زاده، معاون بندری و مناطق ویژه اقتصادی سازمان بنادر کشور از واگذاری مجوز به صیادان چینی برای طولانی مدت خبر بدهد.

او در این باره گفته بود: «چینی‌ها قراردادی در قالب اجاره بلندمدت با شیلات دارند و از فناوری صید ماهی در عمق ۲۰۰ متری برخوردارند که این فناوری در میان شناور‌های صیادی ایران وجود ندارد». پاسخی کوتاه که نشان می‌داد همه آنچه در این سال‌ها شایعه خوانده می‌شده، واقعیت داشته است.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در صورت تداوم فعالیت کشتی‌های چینی تا سال ۱۴۰۰، نزدیک به ۴۶ هزار تُن ماهیان تجاری توسط این کشتی‌ها صید می‌شود

هنوز حرف‌وحدیث‌ها درباره نحوه فعالیت کشتی‌های چینی داغ بود که مرکز پژوهش‌های مجلس نیز گزارش داد این کشتی‌ها ذخایر آب‌های گرم جنوب ایران را به یغما برده‌اند. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده بود که در صورت تداوم فعالیت کشتی‌های چینی تا سال ۱۴۰۰، نزدیک به ۴۶ هزار تُن ماهیان تجاری از سوی کشتی‌های چینی صید می‌شود و این مسئله مشکلات معیشتی صیادان بومی را دوچندان می‌کند. همچنین در این گزارش آمده بود که با تولید سه‌هزارو ۴۰۰ تن پودر ماهی از محموله این کشتی‌ها، از خروج ۲۵ میلیارد تومان ارز برای واردات پودر ماهی جلوگیری شده است؛ در حالی‌ که در هر دوره صید فانوس‌ماهیان، ۲۸ میلیارد تومان یارانه سوخت به شناورهای چینی اختصاص یافته است.

ورود سپاه به ماجرا

تخلفات کشتی‌های صید ترال که بین مردم به کشتی‌های چینی شهرت یافته‌اند،در بهمن ماه 97 سرانجام نیروهای سپاه را وارد عمل کرد. پس از آن که مجلس از پاسخ‌های وزیر جهاد کشاورزی به مدیریت نامناسب صید در آب‌های جنوبی و حضور کشتی‌های چینی در دریای عمان قانع نشد و به محمود حجتی کارت زرد داد، سپاه با تشکیل بسیج دریایی، اقدام به توقیف این کشتی‌ها کرد.

دست بسته محیط‌ زیست

اما این ماجرا در همین جا به پایان نرسید روزهای پایانی مهر ماه امسال بود که سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی، از ممنوعیت صید ترال از اول آذر ماه به مدت دو سال خبر داد. بلافاصله پس از اعلام این خبر سازمان شیلات اعلام کرد که فقط قرار است صیدترال فانوس ماهیان آن هم به دلیل تحقیقات و به‌روزرسانی مطالعات در این زمینه، حداکثر به مدت دو سال متوقف شود.

مجلس بر اساس مصوبه‌ای، سازمان شیلات ایران را موظف کرد تا از یکم آذر ماه صید ترال کشتی‌های فانوس ماهیان را متوقف و با تمام توان نسبت به نظارت و کنترل صید در دریا و برخورد با متخلفین اقدام کند

هرچند که سازمان شیلات همان زمان ممنوعیت همه انواع صید ترال در کشور را تایید نکرد و نبی‌الله خون‌میرزایی، رئیس این سازمان، تاکید کرده بود که از ابتدای آذر ماه، فعالیت صید تجاری ناوگان فانوس ماهی تا پایان تحقیقات متوقف می‌شود، با این وجود معین‌الدین سعیدی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، اعلام کرد که وزیر جهاد همه انواع صید ترال را برای تمام آبزیان طی دو سال ممنوع کرده است.

اما همزمان با اجرای این برنامه، سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس عنوان کرده که «از اول آذر و هم‌زمان با روز جهانی شیلات با نظارت نیروی دریایی سپاه و حمایت همه‌جانبه قوه‌قضائیه، ممنوعیت صید ترال فانوس‌ماهی‌ها به مدت دو سال وارد فاز اجرایی شد و از این پس، هیچ مجوز صید ترالی برای آنها صادر نخواهد شد».

با اینکه اظهاراتی ضد و نقیض در این زمینه مطرح شده است اما ممنوعیت صیدترال و برخورد جدی با متخلفان می‌تواند خبری خوش برای محیط زیست کشور باشد چراکه به گفته بسیاری از کارشناسان صید ترال یک روش کاملا مخرب است و در تعداد زیادی از کشورهای دنیا ممنوع شده است. از سوی دیگر صید با تور ترال باعث آسیب به بستر دریا و تپه‌‌های مرجانی واقع در بستر می‌‌شود. همچنین تخمین زده شده است که با هر بار کشش تور ترال حدود ۵ تا ۲۵ درصد محیط زنده بستر دریا از بین می‌‌رود.