رویای تغییر قوانین و مقاومت برای گذران دو سالِ «اجباری»

سعیده علیپور

اواسط مهرماه امسال غلامرضا رحیمی‌پور، رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح ایران از افزایش مدت سربازی به 24 ماه خبر داد. گرچه او این افزایش سه ماهه را درخصوص سربازانی دانست که در مناطق بومی و خوش آب و هوا خدمت می‌کنند، اما همین میزان هم صدای خیلی‌ها را درآورد. منتقدانی که معتقدند این تصمیم نه تنها گروه بیشتری را از خدمت سربازی فراری می‌دهد که سبب خواهد شد تا افرادی که از سر اجبار به خدمت می‌روند نیز ناراضی‌تر شده و این نارضایتی تبعات اجتماعی و فرهنگی متعددی به بار آورد.

این در حالی است که ابوالفضل ابوترابی یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به تازگی خبر داد که همین حالا هم سه میلیون سرباز فراری داریم.

سربازی در ایران

بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تمام مردان بالای ۱۸ سال ایرانی، بجز مواردی که استثنا شده‌اند، باید به خدمت سربازی بروند.

برای نخستین بار لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه در سال ۱۳۰۳ توسط رضاشاه به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد و به رغم مخالفت ملاکان بزرگ و روحانیون، قانون نظام اجباری که مشتمل بر 36 ماده بود به تصویب مجلس آن زمان رسید.

بر این اساس گذراندن دوره سربازی برای تمامی مشمولین اجباری است و مشمولین قبل از پایان این دوره از انجام هرگونه خدمات دولتی و استفاده از برخی خدمات شهروندی بازداشته می‌شوند، مگر با ارائه مدرک معافیت. هرچند در مهر ماه ۱۳۹۶، به دلیل وجود بیش از اندازه رانندگان بدون گواهینامه، به علت نداشتن کارت پایان خدمت جهت دریافت گواهی‌نامه رانندگی شرط ارائه مدرک سربازی برای اخذ گواهینامه برداشته شد.

 با این حال بسیاری از مردان جوان بر این باورند که خدمت سربازی هدر دادن ۲ سال از بهترین سال‌های عمرشان است. هرچند برخی نیز این دو سال را ادای دین به کشور می‌دانند. اما گویا شمار دسته اول بیشتر است. به طوری که حتی مسئولان نظامی و نمایندگان مجلس هم معتقدند این نحوه خدمت با چنین قوانین قدیمی باید تغییر کند. به طوری که به گفته سرلشگر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، قانون خدمت وظیفه عمومی به اصلاحاتی نیاز دارد. به گفته او ۷۰۰ هزار نفر سالانه مشمول خدمت وظیفه عمومی می‌شوند، اما تنها نیمی از آنها به خدمت می‌روند.

عده‌ای معتقدند در صورت رفع اجبار در خدمت سربازی و حرفه‌ای شدن خدمت سربازی برای علاقه‌مندان نیز نمی‌توان انتظار داشت که مثلا برای مناطقی از کشور سربازی داوطلب شود

 انتقاد از سربازی اجباری

مهم‌ترین انتقاد منتقدان به خدمت سربازی، «اجباری» بودن آن است. منتقدان خدمت سربازی دلایل دیگری مانند طولانی بودن زمان خدمت سربازی، عدم پرداخت دستمزد متناسب با این دوره، وجود تبعیض و ایجاد مشکلاتی در اشتغال، تحصیل و ازدواج را از دلایل مخالفت و انتقاد خود نسبت به خدمت سربازی عنوان می‌کنند.

در همین باره در روزهای اخیر ابوالفضل ابوترابی، نماینده مجلس شورای اسلامی درخصوص طرح مجلس پیرامون خدمت سربازی، گفت: «سربازی اجباری از زمان حکومت رضا خان با قوانینی سخت‌گیرانه پایه‌گذاری شد که تاکنون تحولی در درونش اتفاق نیفتاده و تنها مدت خدمت سربازی کاهش یا افزایش یافته است».

او گفت: «به اعتقاده بنده این وضع سربازی دیگر پاسخگو نیست چراکه اکنون شرایط دیگر مشابه زمان رضاخان نیست. آن زمان مدارک تحصیلی افراد نهایتا سیکل بوده، ولی الان مدارک تحصیلی افراد به دکتری یا کارشناسی ارشد ارتقا پیدا کرده است پس نمی‌توان همان رفتاری که با فرد تحصیلات پایین انجام می‌شده با یک فرد تحصیلات بالا انجام داد».

به گفته نماینده مردم نجف‌آباد؛ برای این تحول بنیادی باید چند مدل تعریف شود یعنی اینکه ابتدا امنیت کشور باید تامین شود و دوما برای تامین امنیت، خدمت اجباری حذف شود. چرا که مکانیزم اجباری بودن با جانفشانی کردن در نیرو‌های مسلح کاملا متضاد است. یعنی نمی‌توان به فردی گفت برو جانفشانی کن، آن هم به صورت اجباری که این مورد اثرات منفی در بزنگاه‌ها دارد.

ادامه تحصیل برای فرار از خدمت

در حالی که این روزها یکی از دغدغه اصلی پسران جوان و خانوادهایشان خدمت سربازی است که در این سال‌ها فراوان شاهد بوده‌ایم که بسیاری از مردان جوان بعد از دوران دانش‌‌آموزی به دانشگاه می‌روند تا در با استفاده از معافیت تحصیلی از خدمت سربازی که از بسیاری جهات با شیوه زندگی آنها همخوانی ندارد، طفره روند. به طوری که درحال حاضر کمتر فردی را مشاهده می‌کنیم که در همان سن ۱۸ سالگی به خدمت سربازی برود.

اما ماجرا از آنجا شروع می‌شود که آنها پس از پایان تحصیل به دلیل نداشتن کارت پایان یا معافیت خدمت با ممانعت‌های متعدد شغلی، معاملاتی، مسافرتی و ... روبرو می‌شوند. به همین دلیل این روزها بسیاری از افراد با تحصیلات دانشگاهی به سربازی می‌روند و در آن محیط با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند.

حتما شنیده یا دیده‌اید که افراد با تحصیلات بالا در دوران خدمت سربازی به کارهایی نظیر جارو زدن برگ درختان، شستن خودروی فرماندهان، شستن لباس فرماندهان یگان‌ها و دیگر اقداماتی که در شأن جوانان تحصیل کرده نیست، مشغول می‌شوند. همه این حرف و حدیث‌ها افراد را به این فکر فرو می‌برد که دوران اجباری خدمت سربازی را با کدام منطق و دلیل سپری کنند؟!

مهم‌ترین دلایل مخالفت با خدمت سربازی، «اجباری» و طولانی بودن زمان خدمت سربازی، عدم پرداخت دستمزد متناسب با این دوره، وجود تبعیض و ایجاد مشکلاتی در اشتغال، تحصیل و ازدواج است

این در حالی است که بسیاری از این مشمولان خدمت بر این عقیده هستند که در این دو سال که احتمالا مملو از انرژی و انگیزه برای پیشرفت هستند، می‌توانند با استفاده از تخصص تحصیلی و اشتغال به کار پشتوانه‌ای شغلی قوی برای آینده خود ایجاد کنند، اما سربازی را همچون غل و زنجیری می‌بینند که دست و پای آنها را برای رسیدن به قله‌ها ترقی بسته است.

حقوق کم عامل فرار از خدمت

اما در این میان برخی هم معتقدند در حالی که فرصت شغلی در کشور برای جوانان فارغ التحصیل کم است چرا هنوز، خدمت گریزی در این قشر تا این میزان زیاد است. برخی عامل این موضوع را حقوق پایین سربازان می‌دانند.

سردار تقی مهری، رئیس سازمان وظیفه عمومی گفته بود که طبق قانونی که در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است، حداقل حقوق سرباز باید بین ۶۰ تا ۹۰ درصد نیروی کادر و پایوران نیروهای مسلح باشد. یعنی به عنوان مثال اگر کمترین حقوق کادر نیروهای مسلح، ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان است، ۶۰ درصد این مبلغ را باید به سرباز پرداخت شود، اما علی خضریان، رئیس کمیته سیاسی، نظامی و امنیتی کمیسیون اصل ۹۰ می‌گوید که در حال حاضر حقوق دریافتی سربازان وظیفه با قانون فاصله زیادی دارد.

به گفته او در حال حاضر تنها ۱۳ درصد از حقوق مصوب تمامی سربازان وظیفه پرداخت می‌شود که این میزان حقوق پرداختی به سربازان حتی کفاف مایحتاج روزانه و هزینه رفت و آمد آنها به محل خدمتشان را هم نمی‌دهدکه این شرایط برای سربازان متاهل و سرپرست خانوار بسیار سخت‌تر است.

سربازی در سایر کشورها

مطالعه و بررسی علمی انجام‌شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص خدمت نظام وظیفه در ۱۹۷ کشور جهان نشان می‌دهد، در ۱۱۲ کشور جهان (۵۷ درصد کشورهای مورد مطالعه) اساسا سربازی اجباری وجود ندارد. ۲۸ کشور سربازی اجباری یک سال و کمتر و ۲۰ کشور سربازی اجباری ۱۸ ماه یا بیشتر و غیرانتخابی همراه با به‌کارگیری در امور عملیاتی نظامی دارند. همچنین ۱۴ کشور سربازی انتخابی، ۱۵ کشور از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری و بالاخره ۸ کشور صرفا در امور مدنی یا به صورت نظامی غیرمسلح از نیروی سرباز استفاده می‌کنند.

مدافعان سربازی اجباری

 با این حال عده‌ای معتقدند در صورت رفع اجبار در خدمت سربازی و حرفه‌ای شدن خدمت سربازی برای علاقه‌مندان، نمی‌توان انتظار داشت که مثلا برای مناطقی از کشور سربازی داوطلب شود. سردار موسی کمالی، جانشین اداره منابع انسانی ستادکل نیروهای مسلح در خصوص سربازی اجباری می‌گوید: «راهبرد ما در سربازگیری اجباری، دفاع از مملکت است. کدام جوانی پیدا می‌شود در صورتی که سربازگیری حرفه‌ای شود، حاضر باشد برود سیستان و بلوچستان یا چابهار خدمت کند اما سربازان وظیفه در تمامی نقاطی که لازم باشد، خدمت می‌کنند. در جنگ ایران و عراق حدود سه میلیون جوان در قالب سربازی، آموزش‌ دیده و به مناطق جنگی اعزام شدند. حال اگر جنگ شود، چه فردی حاضر است برود و استخدام شود تا به جبهه اعزام شود؟».

با این حال برخی معتقدند تاریخ‌ مصرف سربازان وظیفه‌ای که صرفا به ماموریت‌های خدماتی و نگهبانی و غیرتخصصی به سبک سده‌های گذشته می‌پردازند، خاتمه یافته است.