در نشست تخصصی «وضعیت رسانه‌های چاپی در دوران کرونا» مطرح شد
بحران روزنامه‌نگاری؛ روندی که کرونا تندش کرد
دیروز اساتید ارتباطات در نشست تخصصی «وضعیت رسانه‌های چاپی در دوران کرونا» به طرح مسائلی چون تندتر شدن روند بحران روزنامه‌نگاری، مشکلات مطبوعات از جمله وابستگی به بودجه دولتی، لزوم آزادی بیان برای رسانه و مصونیت خبرنگار، اهمیت پدیده «درزمانی» به هنگام مواجهه با قفل ارتباطی چون کرونا و دیگر بایسته‌های این عرصه پرداختند.
این نشست با سخنرانی مجید رضاییان، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه روزنامه‌نگاری؛ علی‌اکبرقاضی‌زاده، استاد دانشگاه و روزنامه‌نگار؛ و داود نعمتی انارکی، عضو هیات‌علمی دانشگاه صدا و سیما) برگزار شد.
این نشست که از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا است (در همین راستا و پیش از این نشستی با محوریت اخبار جعلی و شایعات در دوران کرونا برگزار شده بود)، دیروز ۲۴ تیرماه ۱۳۹۹ به صورت وبینار و با دبیری دکتر حسین حسنی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
در ابتدای این جلسه حسنی دکترای ارتباطات اجتماعی و دبیر این نشست با اشاره به این موضوع که هستی رسانه‌ها در دنیای پلتفرم‌ها به چالش کشیده شده و آنان را ملزم به یک انطباق‌پذیری با شرایط جدی ساخته است، به دوره‌ای اشاره کرد که در فروردین ماه امسال و به دلیل ملاحظات سلامت، تولید و توزیع روزنامه‌های چاپی متوقف شد.
وی در ادامه از استادان حاضر در این وبینار پرسید که «مطبوعات به ویژه روزنامه‌ها چه سمت و سویی را خواهند داشت؟ و آیا روزنامه‌ها و مطبوعات چاپی همانند رادیو و اتفاقی که در سال‌های قبل برای آن افتاد، به مرگ نزدیک خواهند شد یا با روزآمد شدن و بهبود وضعیت خود، به مسیر حیات خویش ادامه خواهند داد؟»
خرد، پیروز جدال با تکنولوژی
مجید رضاییان اولین سخنران این وبینار بود. وی با تاکید بر اهمیت کنشگری رسانه‌ها گفت: نظریه هابرماس تحت عنوان «فضای عمومی» نقطۀ عطفی در تحلیل نظریه‌های ارتباطی بود و زمانی بر اساس این نظریه و حرفهای هابرماس معتقد بودیم که رسانه‌ها کنشگری خاصی داشتند و این فرض ایجاد شده بود که رسانه‌ها می‌توانند افکار عمومی را تغییر دهند و اثرگذار باشند؛ در اینجا باید دو چیز را از هم تفکیک کرد یکی مطالعات روزنامه‌نگاری و کلا تولید محتوا و دیگری مطالعات رسانه که در ایران کمتر بین این دو مورد تفاوت و فرق قائل می‌شویم.
اگرچه امروز روزنامه‌نگاری جایگاهی بسیار محدود پیدا کرده است اما این بدان معنا نیست که روزنامه‌نگاری جایگاه خودش را از دست می‌دهد؛ اتفاقا به این معنا است که روزنامه‌نگاری جایگاه خودش را پیدا خواهد کرد. در جدال خرد و تکنولوژی، خرد سرانجام جایگاه خود را پیدا خواهد کرد، چراکه روز به روز و نسل به نسل این خلا برجسته می‌شود و جستجو برای کاستی‌ها رخ می‌دهد موردی که در دنیا این اتفاق افتاده است .وی افزود: حرف هابرماس برای رسانه‌هایی بود که خودشان کنشگر بودند و علت کنشگری هم مطالعات روزنامه‌نگاری بود، یعنی روزنامه‌نگارانی که می‌توانستند تولید محتوا کنند. امروز وقتی می‌گوییم فرد خودش رسانه است و هر کسی هرچیزی را تولید می‌کند به اشتباه تولید محتوا می‌نامیم، این فرق قائل شدن را نادیده می‌گیریم. نتیجه این است که تکنولوژی ارتباطی باعث شد که بر هر چیز اسم رسانه ارتباطی گذاشتیم، درحالی که فرق هست بین وسیله ارتباطی و رسانه ارتباطی.
سوای کرونا وضعیتی که در روزنامه‌نگاری داشتیم جالب نبود و هرچه جلو می‌رفت مطالعات روزنامه‌نگاری را به حاشیه می‌راند. به عبارتی جدالی بین خرد و تکنولوژی ایجاد شده است.
مدیران مطبوعاتی باید اهلیت داشته باشند
پس از رضاییان، علی‌اکبرقاضی‌زاده سخنان خود را چنین آغاز کرد که «پیش از کرونا هم بحران روزنامه‌نگاری داشتیم، حتی خیلی پیش از کرونا؛ اما کرونا این روند را تند کرد نه این که ایجاد کند.»
وی عمدۀ مشکل در بحران انتشار روزنامه‌ها را کاستی‌های قانونی عنوان کرد و گفت: مطابق با قوانین ناظر بر فعالیت های مطبوعاتی، کسانی می توانند مطبوعات را ارائه کنند که ایرانی بوده، بالای ۲۵ تا ۳۰ سال سن، تمکن مالی و مقدوریت اجتماعی و شروط دیگر را داشته باشند؛ اما در هیچ جای این قانون از این بحث نمی‌شود که مدیر یک روزنامه و رسانه باید اهلیت این کار را هم داشته باشد و این اولین مشکلی بود که در چند دهه اخیر روزنامه‌ها با آن مواجهه شدند.
علی‌اکبرقاضی‌زاده: پیش از کرونا هم بحران روزنامه‌نگاری داشتیم، حتی خیلی پیش از کرونا؛ اما کرونا این روند را تند کرد نه این که ایجاد کند
اکثر مطبوعات وابسته به بودجه دولتی بوده و مدیران آنان چهره‌های سیاسی و اجرایی بوده‌اند و نه چهره‌های مطبوعاتی که این کار را بلدند؛ بر این اساس این مدیران اولویت‌های خودشان را در روزنامه‌هایشان خط می‌دادند. در نتیجه بعد از مدتی در دهه ۶۰ و ۷۰ با مشکلی عمده مواجهه شدیم که بخش اجرایی دولت و کشور ما انتظار خاص از مطبوعات داشت که باید مرتب سخنگو بوده و به نوعی بولتن بخش اجرایی کشور باشند و این انتظار باعث رسیدن به این بحران امروز ما شد.
قاضی‌زاده افزود: به دلیل اهلیت نداشتن مدیران روزنامه، کادر حرفهای تربیت نکردیم تا کار اثرگذار کنند. امروز فضای مجازی مولفه‌های رسانه‌ای را دارد یعنی ارزان بودن و در دسترس بودن و انتشار سریع و ... و از سوی دیگر مشکلاتی چون درآمدزا بودن را دارد ولی در حوادث مصر یا حوادث اخیر آمریکا هیچ روزنامه‌ای از باب اطلاع رسانی نمی‌توانست به پای فضای مجازی برسد.
روزنامه‌نگاران ما این حرفه را نمی‌شناسند و یاد نگرفته‌اند و این باعث بحران امروز ما است. همکارانی در دهه‌های اخیر در تحریریه‌ها با کمترین اطلاعات جمع شدند، در حالی که دانشجویان ما که چیزکی یاد گرفته بودند، به ندرت در تحریریه‌ها دیده می‌شدند و روزنامه‌نگارانی از رشته‌های نامرتبط وارد تحریریه‌های ما شدند؛ و متاسفانه چون صاحبان رسانه حقوق اندک و دستمزد ناچیزی می‌دادند، همین ها هم هرچند ماه یکبار از نیروی تاحدی کار کرده خالی شده و از نوآمدگانی که روزنامه‌نگاری را نمی‌شناسند و مدیران و سردبیرانی که متخصص و به قول ما این کاره نیستند، استفاده می‌کنند.
روزنامه‌نگاری تحقیقی نباید کمرنگ شود
سخنران بعدی نعمتی‌انارکی بود که به برآمدن فرهنگ تصویری یا فرهنگ دیداری اشاره کرد که به تبع آن بحران‌هایی مانند خالی شدن سبد خانوارهای ایرانی از روزنامه‌ها رخ داده است.
نعمتی‌انارکی عدم توجه به ژانرهای خاص روزنامه‌نگاری مانند روزنامه‌نگاری تحقیقی و سلطۀ فرهنگ شفاهی و فرهنگ مکتوب را عاملی برشمرد که موجب شده است تا مطبوعات و رسانه‌های چاپی ما دچار بحران شوند.
وی همچنین به ژانر برجسته‌ای چون روزنامه‌نگاری تحقیقی اشاره کرد که باید ادامه پیدا کند.
مجید رضاییان: مگر رسانه چیزی جر آزادی بیان است که بخواهیم برای آزادی بیان شرط و شروط بگذاریم. وقتی به رسانه آزادی نداده‌ایم، چطور از آن انتظار عملکرد با کیفیت داریم؟
رسانه چیزی جر آزادی بیان نیست
پس از آن رضاییان در تاکید بر اهمیت تولید محتوا در مطبوعات، بیان کرد: اهمیت و جایگاه روزنامه‌نگاری در مطالعات و کار تولید محتوایی است که انجام می‌دهند و سایر رسانه‌ها می‌توانند از آن استفاده کنند؛ باید بپرسیم ما در ایران و در رسانه و مطبوعات، چقدر حرفهای عمل کرده‌ایم؟ مگر رسانه چیزی جر آزادی بیان است که بخواهیم برای آزادی بیان شرط و شروط بگذاریم. وقتی به رسانه آزادی نداده‌ایم، چطور از آن انتظار عملکرد با کیفیت داریم؟
اگر رسانه را پذیرفته‌ایم باید تبعات آن را هم بپذیریم؛ و این که آزادی بیان ذات آن رسانه است؛ همانطور که قاضی و دیپلمات مصونیت دارد، خبرنگار هم باید مصونیت داشته باشد؛ اینها بدیهیات است و اتفاقا رسانه‌های مجازی در این مدت نشان دادند که حقیقت قابل انکار نیست.
رضاییان گفت: کووید ۱۹ پدیده‌ای ضدارتباطی بود که بسیاری چیزها همچون زنجیره اقتصاد و بازرگانی را قطع کرد و به نظرم معادلات جهانی و تحلیل‌های سیاسی پشت این رخداد بود چرا که ارتباطات را از بین برد.
وی افزود: تنها پناه امروز مردم، روزنامه‌نگاران هستند و آن‌ها باید به مردم بگویند چه کنید، چرا که باقی مراجع قفل شده‌اند.
نکته مغفول جریان کرونا این بود که ارزش کار ما فعالان مطبوعاتی صد برابر شد و کسی به این موضوع توجه نکرد؛ کرونا به ما نشان داد که نباید وقتی با یک پدیده قفل‌کننده ارتباطی مواجه می‌شویم، قفل شویم. هوشمند شدن ارتباطات و پدیده درزمانی (یعنی با هم در مکان‌های مختلف اما در یک زمان در ارتباط هستیم) اگر جلوتر از همزمانی و ارتباط آنلاین برای ما فایده نداشته باشد، پس چه فایده‌ای دارد؟
رسانه یک بنگاه اقتصادی است
قاضی‌زاده در ادامه و در تاکید بر پتانسیل‌ها و قدرت روزنامه‌نگاری، خاطرنشان کرد: یک سوال را باید خیلی سال پیش از خودمان می‌پرسیدیم و آن این که آیا اصلا روزنامه‌نگاری یا رسانه را می‌خواهیم یا نه و این که آیا چیزی به نام رسانه جزو احتیاجات ما هست یا نه؟
داوودنعمتی‌انارکی: بی‌توجهی به ژانرهای خاص روزنامه‌نگاری مانند روزنامه‌نگاری تحقیقی و سلطۀ فرهنگ شفاهی و فرهنگ مکتوب عاملی است که موجب شده تا مطبوعات و رسانه‌های چاپی ما دچار بحران شوند
کمک دولت باعث می‌شود که رسانه از تولید محتوا دور شده و برای بودجه عمومی دست دراز کنند. این راه حل نبوده و نیست و یکی از دلایل بزرگ عقب افتادگی رسانه ما همین کمک‌های بی‌حساب و کتاب و اساسا سلایق و وابستگی‌هایی است که بر بودجه‌ها اثر می‌گذارند.
در ادامه نعمتی انارکی در خصوص وضعیت رسانه‌های مکتوب در دوره شیوع بحران کرونا گفت: این بحران فعالیت رسانه‌های مختلف را در این چند ماه تحت تاثیر خود قرار داده و شاید بیشترین تاثیر بر مطبوعات بوده که از ابعاد مختلف قابل بررسی است.
دیدگاه تان را بنویسید