سرنگونی هواپیمای اوکراینی و ابعاد حقوقی آن

یوسف مولایی، استاد دانشگاه

مشابه اتفاقی که رخ‌داده و عین این پرونده تقریباً در دنیا تجربه نشده است. البته در سال 1955 بلغارستان یک هواپیمای غیرنظامی اسرائیلی را سرنگون کرد، ولی آن پرونده با مصالحه و مذاکره تمام شد. پرونده دیگر مربوط به هواپیمای کره جنوبی سال 1983 است که توسط روس‌ها سرنگون شد و آن‌ هم به‌نوعی با مصالحه حل شد. آمریکایی‌ها هواپیمای ایرباس ایرانی را سال 1367 زدند. سرنوشت پرونده خط هوایی مالزی که بر فراز اوکراین اتفاق افتاد، معلوم نشد و به دادگاه نکشید و احتمالاً پشت پرده با مصالحه حل شد. پرونده دیگر هم مربوط به پان‌آمریکن است که بر فراز لاکربی در اسکاتلند سرنگون شد که در این واقعه لیبی را متهم به بمب‌گذاری کردند و آمریکایی‌ها خسارت خیلی سنگین و کلانی از لیبیایی‌ها گرفتند. ما در پرونده ایرباس نزدیک 102 میلیون خسارت دریافت کردیم که 42 میلیون برای هواپیما و 60 میلیون هم برای اتباع ایرانی بود که 290 نفر بودند اما ایران اکنون مسئولیت را پذیرفته، درحالی‌که در واقعه ایرباس، آمریکایی‌ها هیچ‌وقت مسئولیت را نپذیرفتند و تنها عنوان کردند از باب انسان‌دوستی خسارت می‌دهند. اما ایران پذیرفته که مسئول است و این هواپیما بر اساس خطای انسانی و با شلیک موشک سرنگون‌شده، بنابراین کشورهایی که اتباعشان قربانی و کشته شدند، مدعی هستند. اوکراین هم به لحاظ از دست دادن هواپیما و خدمه‌اش مدعی خسارت و مطالبه غرامت است. اتباع انگلیسی هم غرامت می‌خواهند. کانادا با ایران مشکلی دارد که تعدادی از مسافرین تابعیت دوگانه دارند. ایرانی- کانادایی، ایرانی- سوئدی و ایرانی- انگلیسی هم هستند. 

ایران پذیرفته که مسئولیت دارد و به‌طور طبیعی وقتی کشوری مسئولیت می‌پذیرد، یعنی آثار مسئولیت را هم می‌پذیرد. آثار مسئولیت جبران خسارت است که حتماً مذاکراتی بین کشورهای مدعی و ایران، انجام خواهد شد و اگر به نتیجه نرسید نمی‌دانم چه مسیر حقوقی را طی خواهند کرد. کشورهای اوکراین و کانادا درخواست کردند که ایران دلجویی کند. این بخشی از خسارت معنوی است یعنی اینکه ایران به‌نوعی بپذیرد که مسئول است و عذرخواهی کند و آن کشورها هم عذرخواهی‌اش را بپذیرند. این بخشی از اتفاقاتی است که می‌تواند در این پرونده پیش بیاید ولی تازه آغاز یک پروسه طولانی است و باید صبر کنیم بحث‌های مقدماتی در مورد واقعیت‌های این پرونده با بازخوانی جعبه سیاه و اینکه این فاجعه چگونه رخ ‌داده، روشن شود و کارشناسان فنی و کشورهای مختلفی که در فرآیند حقیقت‌یابی مشارکت می‌کنند، گزارش‌های خود را ارائه دهند؛ بعد احتمالاً مدل حقوقی جبران خسارت روشن خواهد شد. اما در موردبحث فنی و تشخیص کشورها، برای امنیت هواپیماها و اتباع خودشان تصمیم بگیرند. تا زمانی که ایران نتواند اعتمادسازی کند این وضعیت می‌تواند ادامه پیدا کند و خسارت بسیار سنگینی برای ایران است زیرا بخشی از درآمد ارزی ما از طریق اخذ عوارض هوایی است که رقم قابل‌توجهی است و هم هواپیمایی که از آسمان ایران عبور می‌کند و هم هواپیماهایی که در فرودگاه‌های ما نشست‌وبرخاست دارند، به‌نوعی درآمد ارزی تولید می‌کنند و حذف این درآمد در این اوضاع‌واحوال تحریم‌ها، خسارت سنگینی برای ایران محسوب می‌شود.