کارشناسان، وضعیت این میراث سترگ تاریخی را نگران‌کننده می‌دانند
تخت‌جمشید؛ از وندالیسم تا باران‌های اسیدی
آسو محمدی
وقتی صحبت از تمدن ایران می‌شود، پر رنگ‌ترین تصویری که در ذهن همگان نقش می‌بندد، نقش‌ها و ستون‌های استوار تخت‌جمشید است. سلسله هخامنشی که از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های جهان بود، سرمایه‌ای عظیم از جنس تمدن و غرور ملی برای ایرانیان به ارث گذاشته است. مجموعه باشکوه تخت‌جمشید شاهکار معماری ایران در عصر باستان است و تمدن غرورآفرین سرزمین پارس را به رخ می‌کشد. اما این وضعیت در حالی است که کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به خطری که بارش‌های اسیدی می‌تواند برای بناهای سنگی داشته باشد، هشدار می‌دهند. پیش از این مسعود رضایی‌منفرد، مدیر پیشین پایگاه جهانی میراث فرهنگی گفته بود: «آسیب‌پذیری تخت‌جمشید بر اثر باران‌های اسیدی را انکار نمی‌کنیم، اما معتقدیم این پدیده نسبت به سایر آسیب‌هایی که این مجموعه را تهدید می‌کنند، کمتر است.»
پایان فصل دوم فعالیت مرمتگران بدون مرز
دو روز پیش فصل دوم فعالیت مرمتگران بدون مرز ایتالیا در میراث جهانی تخت جمشید پایان یافت. به گزارش روابط عمومی میراث فرهنگی استان فارس پس از پایان این کار مرمتگران به انجام مطالعات مستندنگاری خود ادامه می‌دهند. بنابراین گزارش در فعالیت‌های فصل اول و دوم، قرار بود پلکان جنوبی کاخ تچر و دروازه شرقی کاخ شورا در مجموعه جهانی تخت‌جمشید مرمت شود. همچنین پر کردن درزها و ترک‌ها با ملات آهکی «لدان» برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از رطوبت، مهم‌ترین اقدام مرمتگران ایتالیایی و گروه ایرانی در فصل دوم بود.
قدمت تخت‌جمشید، شکوه و جلال ایرانی
در این میان آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که تخت‌جمشید نه فقط در میان ما ایرانی‌ها، بلکه در میان گردشگران خارجی نیز جلال و جبروت خاصی دارد. کاخی بزرگ، زیبا و با معماری هنرمندانه و خاص. اگر چند دقیقه‌ای را فقط به تماشای این کاخ‌ها بنشینید، شکوه آن را درک می‌کنید. فکرش را بکنید، اگر یک عکس از این بناها بتواند شما را به دل بزرگی و زیبایی یک مکان ببرد، حضور در آن چه حسی خواهد داشت؟ قدمت تخت‌جمشید به دوران پادشاهی داریوش اول باز می‌گردد و این مجموعه با دستور داریوش بنا شد و در دوره‌های بعد، خصوصا در دوران پادشاهی خشایارشاه و اردشیر اول بسط و گسترش یافت.
تخت‌جمشید در مرودشت استان فارس قرار دارد و تا سال‌ها کاخ تشریفاتی و پایتخت مجلل هخامنشیان بود و همچنان به عنوان یکی از ماندگارترین اسناد تاریخ باشکوه ایرانی از آن یاد می‌شود. داستان ساخته شدن کاخ تخت‌جمشید نیز جالب و شنیدنی است. بنابر روایت‌های تاریخی ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح، داریوش، شاه هخامنشی، صخره بزرگی در منطقه شمال غرب کوه مهر را برای احداث یک کاخ مجلل انتخاب کرد. انتخاب مکان کاخ، یکی از دقیق‌ترین و استادانه‌ترین انتخاب‌ها بود. چرا که موقعیت نجومی کوه، زاویه طلوع و غروب خورشید، وجود کوه‌های بلند و جلگه‌های سرسبز و از همه مهم‌تر قرار داشتن در مسیر جاده شاهی، آن را به بهترین مکان ممکن تبدیل می‌کرد. این کاخ باشکوه با قدمت فراوانش، همچنان به عنوان یکی از زیباترین آثار تاریخی برجای مانده از باستان در ایران شمرده می‌شود.
باران‌های اسیدی و پتروشیمی شیراز
اما تخت جمشید در طول قرن‌ها تغییرات زیادی کرده است؛ از یورش دشمنان که بگذریم، عوامل جوی و زمین‌شناسی در طول سالیان دراز، رد پای خود را بر چهره تخت‌جمشید به یادگار گذاشته‌اند و چپاولگران آثار باستانی هم در ۱۰۰ سال گذشته، هر چه توانسته‌اند از آن به یغما برده‌اند. آنچه از این میراث عظیم جهانی باقی‌مانده، از نامهربانی بازدیدکنندگان ناآگاه یا دشمنان فرهنگ باستان ایران هم در امان نبوده است. اما وضعیت همان چیزی که از تخت‌جمشید بر جای مانده، امروز چگونه است؟
در حالی که در سال‌های گذشته بیم فرهنگ‌دوستان و باستان‌شناسان در نگهداشت این اثر تاریخی را مطرح شدن خطراتی چون رطوبت سد سیوند یا فرونشست زمین در مرودشت بیشتر کرده بود، هم اکنون دغدغه تازه‌ای هم به این مجموعه اضافه شده که نامش پتروشیمی شیراز است. کارشناسان می‌گویند، آلایندگی‌های ناشی از فعالیت پتروشیمی شیراز، بر مجموعه جهانی تخت جمشید اثر مخرب دارد و برای چاره‌اندیشی سریع برای این بحران، هشدار می‌دهند.
کارشناسان بر این باورند که فعالیت پتروشیمی شیراز می‌تواند موجب بارش باران‌های اسیدی بر روی ستون‌ها و سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید شود. از سوی دیگر اما برخی کارشناسان معتقدند، با توجه به رطوبت بالای هوا در شهرستان مرودشت، ترکیب گازها و شبنم صبحگاهی می‌تواند منجر به تولید اسید شود که در این صورت نیازی به بارش باران اسیدی نیست.
مسئولان وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و نهادهای مربوطه باید این نکته را در نظر داشته باشند که عوامل آسیب‌زا به تخت‌جمشید هرچه باشد، این مجموعه گران‌سنگ هم مانند هر اثر تاریخی دیگری، برای مانایی نیاز به مراقبت، نگهداری و مرمت دارد
وندال‌ها یادگاری می‌نویسند
در این میان و در این سال‌ها وندالیسم(یادگاری نویسی روی آثار باستانی) پای ثابت تخریب بناهای تاریخی در کشور بوده و تخت‌جمشید هم از این وضعیت بی‌بهره نبوده است. وندال‌ها به گوردخمه دو هزارساله معروف به چشمه پارسه در مَرودشت هم رحم نکردند و به بخش‌هایی از آن دست‌اندازی کرده‌اند و با رنگ‌های سیاه و سفید و قرمز ورودی این بناهای ارزشمند را رنگی کرده‌اند. سیاوش آریا، فعال میراث فرهنگی استان فارس در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به یادگاری‌نویسی‌های انجام شده با رنگ روی دیواره‌های گوردخمه‌ی تخت جمشید به عنوان محوطه‌ای که اسفند ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، بیان می‌کند: «حضور معتادها و بی‌خانمان‌ها در کنار این محوطه و روشن کردن آتش و باقی ماندن خاکستر آن در داخل، کنار و اطرافِ این گوردخمه، چهره‌ی زشتی را از این محوطه به نمایش گذاشته است.»
او با بیان اینکه بی‌مهری‌ها به این محوطه تاریخیِ حدود دو هزار ساله، فقط مربوط به وندالیسم و حضور معتادان نمی‌شود، از وجود زباله در اطراف این محوطه‌ی تاریخی که به تنهایی چهره‌ی زشتی را برای آن به نمایش گذاشته، خبر می‌دهد و می‌گوید: «عوامل طبیعی و به‌ویژه بیولوژیکی(گل سنگ‌ها) در داخلِ سنگ‌های رخنه کرده و باعث ایجادِ ترک و شکاف‌هایی شده‌اند که تخریبِ جداره این گوردخمه‌ها را سرعت می‌دهد.» او با اشاره به اینکه بررسی کامل و به دست آوردن اطلاعات کامل از این محوطه می‌توانست دستِ‌کم موضوع پایان نامه‌ی دانشجویان رشته باستان شناسی و تاریخ باشد، به نبود حتی یک تابلوی معرفی در این بخش از تخت‌چمشید اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «پدیده فروچاله‌ها و فرونشست زمین در مَرودشت و در کنارِ ارزشمندترین بناهای تاریخی مانند نقش رستم و پارسه، یکی از چالش‌هایی است که در چند سال گذشته گریبانگیر این دو یادگار تاریخی را گرفته است و همچنان آسیب‌های وارد شده به آن رو به افزایش است.»
فرونشست زمین در محدوده کوه رحمت
این فعال میراث فرهنگی استان فارس با اشاره به درخواست‌های زیادی که در طول سال‌های گذشته توسط کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی مطرح شده که باید دست‌کم درسی به نام «میراث فرهنگی و زیست بوم» در واحدهای درسی دانش‌آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی گنجانده شود، ادامه می‌دهد: «هر چند گور سنگیِ کوه مهر (رحمت) در نزدیکی میراث جهانی پارسه، قرار دارد، اما «لویی واندِنبِرگ» ، به عنوان نخستین کسی که تعداد زیادی از استودان‌ها و گوردخمه‌های این منطقه از تخت جمشید را شناسایی کرد آن را ندید. حتی بعد از آن «هِرتسفِلد» و دیگر پژوهشگران که این آثار را شناسایی کردند، هیچ کدام به این گوردخمه اشاره‌ای نکردند.»
همچنین عزت‌الله رئیسی اردکانی، استاد دانشگاه شیراز و یکی از هیدرولوژیست‌های مطرح ایران، در گفت‌وگو با دویچه وله، فرونشست زمین را در اثر پایین افتادن سطح آب، اضافه برداشت و چاه‌های غیرمجاز در محدوده تخت جمشید می‌داند.
این کارشناس می‌گوید: «فرونشست‌های حاضر در زمین‌های زراعی رخ داده و در خود محدوده تخت جمشید و پاسارگاد نیست.» رئیسی اردکانی با اشاره به اینکه ادامه اضافه برداشت ممکن است به فرونشست‌های جدید بینجامد، تنها راه جلوگیری از فرونشست را کنترل تراز سطح آب و عدم برداشت می‌داند و معتقد است این اقدامی مدیریتی است و باید برای آن چاره‌اندیشی کرد.
برای نگهداشت این آثار باستانی در دوره‌های گوناگون، فعالیت‌های مختلف مرمتی در تخت جمشید در جریان بوده است. این فعالیت‌ها که آغازشان به سال‌های ابتدایی قرن حاضر برمی‌گردد. در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ توسط باستان‌شناسان و مرمتگران ایتالیایی پی گرفته شد. گروه ایتالیایی «ایزمئو» به سرپرستی زوج تیلیا در سال ۴۳ برای جلوگیری از ویرانی تخت‌جمشید به ایران دعوت شدند.
کارشناسان می‌گویند، آلایندگی‌های ناشی از فعالیت پتروشیمی شیراز، بر مجموعه جهانی تخت جمشید اثر مخرب دارد و برای چاره‌اندیشی سریع برای این بحران، هشدار می‌دهند. آنها بر این باورند که فعالیت پتروشیمی شیراز می‌تواند موجب بارش باران‌های اسیدی بر ستون‌ها و سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید شود
تخت‌جمشید به مانایی نیاز به مراقبت، نگهداری و مرمت دارد
با این حال چند وقتی است که همکاری‌های بین‌المللی برای مرمت تخت‌جمشید از سر گرفته شده‌اند. از تازه‌ترین اقدامات صورت گرفته در این راه می‌توان به همکاری‌های مرمتگران بدون مرز و کارشناسان میراث فرهنگی ایران اشاره کرد که فصل اول آن در نیمه دوم خردادماه ۹۸ به پایان رسید. فصل دوم این فعالیت‌ها در تخت جمشید، روز چهارشنبه، ۲۲ آبان به پایان رسید. مسئولان وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و نهادهای مربوطه باید این نکته را در نظر داشته باشند که عوامل آسیب‌زا به تخت‌جمشید هرچه باشد، این مجموعه گران‌سنگ هم مانند هر اثر تاریخی دیگری، برای مانایی نیاز به مراقبت، نگهداری و مرمت دارد.
دیدگاه تان را بنویسید