اعتبار و تحریم؛ سهم متفاوت ریاض و تهران از یک جنگ

محبوبه ولی

حدود یک سال و نیم از حمله روسیه به اوکراین می‌گذرد. جهان در این مدت هرچه تلاش کرد، نتوانست گره کور این جنگ را باز کرده و به آن خاتمه دهد. اکنون اما از میان تمام کشورها، این عربستان است که میزبان مذاکرات صلح میان روسیه و اوکراین شده است.

وال‌استریت ژورنال دیروز با اعلام این خبر نوشت که این مذاکرات هفته آینده، پنجم و ششم اوت در جده برگزار می‌شود و برای حضور در این نشست از کشورهای غربی، اوکراین و کشورهای بزرگ درحال‌توسعه از جمله هند و برزیل دعوت شده است. 

بنابراین گزارش بریتانیا، آفریقای جنوبی، لهستان و اتحادیه اروپا حضورشان در این نشست را تایید کرده‌اند و انتظار می‌رود، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا هم در آن حضور پیدا کند.

یورونیوز نیز در خبر دیگری به نقل از دیپلمات‌های درگیر در این مذاکرات صلح، نوشت که مقامات ارشد ۳۰ کشور از جمله اندونزی، مصر، مکزیک، شیلی و زامبیا در روزهای پنج و شش اوت برای شرکت در این نشست، در عربستان حضور پیدا خواهند کرد.

در این گزارش‌ها آمده که اوکراین و مقامات غربی امیدوارند این مذاکرات بتواند به حمایت بین‌المللی از شرایط صلح به نفع اوکراین منجر شود.

روسیه در نشست جده، حضور ندارد؛ اما از صلح استقبال و اعلام کرده که پایان جنگ با اوکراین باید بر اساس ابتکار و پیشنهادی باشد که چین و کشورهای آفریقایی داده‌اند؛ پیشنهادهایی که در آنها منافع روسیه لحاظ شده است. 

این موضع روسیه و به طور کلی اختلافات دو طرف، مانعی بر سر راه خاتمه جنگ خواهد بود. با این حال تحلیلگران معتقدند که حتی اگر مذاکرات جده به صلح ختم نشود، مقدمه‌ای برای تحقق آن خواهد بود.

 اعتبار برای ریاض، تحریم برای ایران

اما فارغ از اینکه چنین مذاکراتی به صلح بینجامد یا نه، آنچه در اینجا مهم است، سهم عربستان از جنگ اوکراین و بلیتی است که اعتبار میزبانی از مذاکرات صلح را به آن داده است؛ بلیتی که موید تمام تحلیل و تفسیرها مبنی بر تبدیل شدن عربستان به یک قدرت برتر در خاورمیانه و حتی فراتر از آن است. 

میزبانی از مذاکرات صلح اوکراین، هم نتیجه اعتبار و وجهه سیاسی است که ریاض طی چند سال اخیر برای خود ساخته است و هم منجر به افزایش بیش از پیش این اعتبار برای آن خواهد شد.

حتی اگر نتیجه، مطلوب‌نظر حاضران و ناظران این نشست نباشد، ریاض با برگزاری این مذاکرات، نشان داده از نظر موقعیت و جایگاه سیاسی در سطحی است که می‌تواند 30 کشور را برای گفت‌وگو بر سر یکی از حیاتی‌ترین مسائلِ امروز نظم بین‌الملل گرد هم جمع کند. 

البته یکی از قوی‌ترین انگیزه‌های عربستان از میزبانی این مذاکرات و پایان دادن به جنگ اوکراین، چالش‌های نفتی آن با روسیه است که ریاض را گرفتار ارزان‌فروشی‌های مسکو و تاثیر آن بر تصمیمات اوپک و قیمت نفت کرده است. اعتبار و احترام سیاسی اما این امکان را به عربستان می‌دهد که برای تامین منافع مالی و ملی خود بتواند نقشی فعال ایفا کند؛ نقش میزبان و میانجی.

بر خلاف عربستان، سهم ایران از جنگ اوکراین اما کاملا متفاوت است. جنگ روسیه و اوکراین، ایران را با اتهام بزرگ همدستی با متجاوز رو به رو کرد؛ اتهامی که با اعتراضات داخلی در ایران همراه شد و طی آن ایران، تتمه اعتبار و احترام خود در جهان را نیز در معرض نابودی قرار داد. 

 بر خلاف عربستان، جنگ روسیه و اوکراین، ایران را با اتهام بزرگ همدستی با متجاوز رو به رو کرد؛ اتهامی که با اعتراضات داخلی در ایران همراه شد و طی آن ایران، تتمه اعتبار و احترام خود در جهان را نیز در معرض نابودی قرار داد

علاوه بر خدشه بر اعتبار سیاسی، این اتهام، هر چند وقت یک بار تحریم‌های تازه‌ای را متوجه ایران می‌کند و بدتر آنکه به دست‌آویزی برای مخالفان خارجی برجام تبدیل شده تا آن را بهانه‌ای برای عدم احیای برجام قرار دهند.   

 دلیل این سهم متفاوت چیست؟

دلیل این سهم متفاوت اما چیست؟ چرا عربستان با آن اختناق سیاسی که منجر به قتل جمال خاشقچی شد و پرونده حمله به یمن، اکنون میزبان مذاکرات صلح اوکراین است و ایران تحت تنبیه‌های تحریمی بابت جنگ اوکراین؟

به نظر می‌رسد پاسخ، به قدرت دیپلماسی و تغییر در سیاست خارجی عربستان بازمی‌گردد. عربستان سال‌ها یمن را تحت فشار گذاشت و بانی فجایع انسانی هولناکی در این کشور شد، اکنون اما اصلاح رویکرد و قدرت دیپلماسی‌اش این امکان را به آن داده که جهان را وادار به فراموشی این لکه ننگ کند. 

آنچه ایران را متهم به همدستی با مسکو کرد، اما لزوما فروش پهپادها نیست، چراکه اساسا تجارت تسلیحاتی در جهان امری معمول است و چه بسیار کشورها که حتی در هنگامه و میانه جنگ‌ها نیز، معاملات تسلیحاتی خود را شدت می‌بخشند. آنچه ایران را متهم کرد، حمایت‌های بی‌چون و چرا از مسکو و ضعف دیپلماسی و موقعیت آن در جامعه جهانی بود؛ موقعیتی که ایران را در انزوای سیاسی قرار داده است. 

میزبانی عربستان از مذاکرات صلح اوکراین، یادآور غیبت و انفعال ایران در مذاکرات قفقاز است. در جریان جنگ قره‌باغ، با اینکه ایران مرز مشترک با هر دو طرف مناقشه یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان داشت، نتوانست نقشی در روند آن مذاکرات ایفا کند و در نتیجه تصمیم پوتین، اردوغان و علی‌اف عملی شد و ایران صرفا نظاره‌گری مغبون بود. 

 میوه توازن در سیاست

تحلیلگران معتقدند، عربستان اعتبار و چهره جدیدش را مدیون اصلاحات بن سلمان و رویکرد توازن در سیاست خارجی است؛ رویکردی که نه تنها در سیاست خارجی، بلکه در داخل خود عربستان نیز تغییر کرده است. 

جده پنجم و ششم اوت، میزبان مذاکرات صلح اوکراین است. فارغ از اینکه چنین مذاکراتی به صلح بینجامد یا نه، آنچه در اینجا مهم است، سهم عربستان از جنگ اوکراین و بلیتی است که اعتبار میزبانی از مذاکرات صلح را به آن داده است

روز عاشورا ویدئویی منتشر شد که نشان می‌داد عربستان پس از سال‌ها ممنوعیت، به شیعیان خود اجازه عزاداری در بقیع را داده است؛ عزاداری‌ای که پیش از این بعضا به خاک و خون کشیده می‌شد، امسال اما باشکوه و در امنیت کامل برگزار شد. 

علاوه بر آن تلویزیون دولتی الاخباریه عربستان روز جمعه در گزارشی کم‌سابقه به تشریح و توضیح برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی در یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای شیعه‌نشین عربستان پرداخت. 

همزمان بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل اعلام کرده که این رژیم پروژه خط راه آهنی به ارزش ۲۷ میلیارد دلار را برای اسرائیل به عربستان آغاز خواهد کرد. عربستان گرچه به دلیل موقعیتش در جهان اسلام و عرب، چندان بر طبل آشتی با تل‌آویو نمی‌کوبد، اما از سیاستش در برابر اسرائیل، مسئله یمن و آشتی‌اش با تهران پیداست که در دیپلماسی تازه خود، قصد دارد با هیچ کشوری وارد تنش نشود؛ نه اسرائیل، نه ایران.

عزم ریاض برای اعتمادآفرینی میان جمعیت شیعه عربستان نیز حکایت از آن دارد که در صحنه عمومی جامعه بنایش بر پرهیز از افراط‌گرایی و کاهش تنش‌ با مردم است؛ چراکه با سیاست خارجی و جایگاه بین‌المللی آن ارتباط مستقیم دارد. 

در ایران اما اصرار بر تداوم رویکردهای پیشین و افزایش فشارهایی از نوع لایحه حجاب، شکاف میان جامعه و حاکمیت را بیشتر کرده و به تبع آن وجهه کشور را در جامعه جهانی مخدوش می‌کند. 

 هشداری برای ایران

این عربستانِ نو، می‌تواند هشداری باشد برای ایران و رقابت تنگاتنگش با پادشاهی سعودی بر سر زعامت جهان اسلام و نفوذ در منطقه. 

فروردین امسال، تنها چند هفته پس از آشتی ایران و عربستان، موسسه گالوپ نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرد که نشان می‌داد قدرت نرم عربستان سعودی از ایران پیشی گرفته است.

در این نظرسنجی در ۱۳ کشور با اکثریت جمعیت مسلمان از مراکش تا پاکستان، میانگین تایید (رهبری بر جهان اسلام) عربستان سعودی در سال ۲۰۲۲ به طور قابل توجهی بالاتر از میانگین تایید ایران بوده است به نحوی که نتیجه نظرسنجی این نسبت را 39 در مقابل 14 درصد نشان می‌داد. 

حتی در فلسطین که آزادی‌اش آرمان انقلاب اسلامی است، محبوبیت عربستان سعودی، 12 درصد بیش از ایران بود. 

حال میزبانی از مذاکرات صلح اوکراین، بدین معناست که عربستان اعتبار و جایگاهش را نه فقط در جهان اسلام، بلکه در سطح جامعه جهانی ارتقا بخشیده است. 

در مقابل ایران اما هر چه کوشیده جامعه جهانی را متقاعد کند که پهپادها را پیش از شروع جنگ به روسیه فروخته و درباره جنگ اعلام بی‌طرفی کند، به در بسته خورده و همچنان یکی از متهمان جنگ اوکراین شناخته می‌شود.