ظریف با یک برنامه همکاری شش‌جانبه به قفقاز رفته است؛
دیپلماسی فعال پس از انفعال
پس از آن تلفات خونبار در جنگ چند هفته‌ای ناگورنو و توافق‌نامه‌ای که درنهایت پوتین در حضور دو طرف خواند و قهقهه پیروزمندانه و البته تحقیرآمیزی که علی‌اف رودرروی پاشینیان سر داد و بعد هم غرور جریحه‌دار شده ارمنی‌ها و خشمی که در خیابان‌ها فریاد زدند؛ بهترین اتفاق شاید تشکیل یک گعده شش‌جانبه در قفقاز جنوبی باشد تا نتیجه غائله قره‌باغ را تبدیل به یک بازی بُرد - بُرد برای بازیگران قفقاز کند و صلحی پایدار را به منطقه شکننده و آسیب‌پذیر قفقاز بازگرداند.
آخرین منازعه باکو و ایروان بر سر منطقه قره‌باغ 9 نوامبر گذشته به پایان رسید. نیکول پاشینیان، نخسن وزیر ارمنستان در یک پست فیسبوکی خبر از امضای قرارداد صلح با آذربایجان داد که به موجب آن ارمنستان بازنده این جنگ بود چراکه نیروهای مسلحش باید به سرعت از کلبجر، آغ‌دام و لاچین عقب‌نشینی کرده و منطقه مورد مناقشه را به باکو واگذار می‌کردند.
این قرارداد صلح با حضور مستقیم روسیه و البته نقشهای پشت پرده ترکیه ترتیب داده شد و به موجب آن مقرر شد که حدود دو هزار نیروی حافظ صلح روسیه برای پنج سال به منظور حفظ امنیت دالان لاچین در قره‌باغ کوهستانی مستقر شوند. نیروهای ترکیه نیز در این فرآیند که از آن به نام فرایند «صلح‌بانی» یاد کردند، حضور دارند.
از ایران اما در این جنگ و صلح قره‌باغی خبری نبود؛ جز چند موشکی که در هنگامه جنگ به اشتباه به خداآفرین اصابت کرد و البته یک سفر عراقچی به آذربایجان و ارمنستان که از نگاه تحلیلگران نقشی در این بازی نداشت. البته ناگفته نماند که هم دستگاه دیپلماسی ایران و هم علما و روحانیون منتسب به حاکمیت در این نزاع پشت سر باکو ایستادند اما نقشی در مذاکرات نداشتند.
دیپلماسی فعال پس از انفعال
آن زمان انتقادات بسیاری به ایران و دستگاه دیپلماسی آن به دلیل انفعالش در قبال فعل و انفعالاتی که در قره‌باغ رخ داد، وارد شد و بعد هم هشدارهای بسیار درباره مخاطراتی که پس از این تغییر ژئوپلتیکی ایران را تهدید می‌کند داده شد.
ایران تقریبا مرز خود با بی‌حاشیه‌ترین و بی‌دردسرترین همسایه‌اش یعنی ارمنستان را از دست داده و از سوی دیگر مرزش با جمهوری آذربایجان که متحد ترکیه و مروج پان‌ترکیسم است؛ گسترده‌تر شده است. همینطور به دنبال تغییرات مرزی در منطقه، باکو - آنکارا اکنون دیگر بی‌واسطه به هم متصل هستند. خطرات امنیتی نیز با توجه به نفوذ اسرائیلی‌ها در جمهوری آذربایجان تشدید می‌شود. این نگرانی‌ها حتی پس از خواندن شعری از سوی اردوغان در رژه پیروزی باکو که تعدی به خاک ایران تفسیر شد، افزایش یافت.
منتقدان تاکید می‌کردند که دولت در گوشه‌ای نشست و سرنوشت قره‌باغ را به بازیگران دیگر سپرد و ایران را با مخاطرات اقتصادی و اجتماعی و امنیتی متعدد مواجه کرد.
حالا اما ظریف در قره‌باغ است. او یکشنبه شب از مرزهای شمالی ایران خارج شد تا به جمهوری آذربایجان، روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه سفر کند با پیشنهادهایی برای «همکاری شش جانبه» در حوزه قفقاز. سفر او به تک تک این کشورها اهمیت خاص خود را دارد. درباره آذربایجان و ارمنستان باید گفت که هر دو آنها با توجه به تغییرات جغرافیایی و مرزی که پیدا کرده‌اند، در موقعیت تازه‌ای قرار گرفته‌اند و ایران باید جای خود را در این موقعیت تازه پیدا کند.
گفته می‌شود که در مذاکرات مربوط به منطقه قفقاز پروژه‌هایی پیش‌بینی شده تا تغییرات سیاسی و اقتصادی به نحوی باشد که همه طرف‌ها منتفع شوند و این انتفاع جمعی، ضامن صلح در منطقه باشد
در مورد روسیه، سفرهای ایران به مسکو سفرهایی روتین و پیوسته است، اما این بار با توجه به نقش روسیه در قره‌باغ، رفتن دونالد ترامپ و آمدن بایدن و مذاکرات پیرامون آینده برجام، سفر ظریف مباحث تازه‌ای را دنبال خواهد کرد.
درباره گرجستان باید گفت که با توجه به نزدیکی تفلیس به ایالات متحده، روابط تهران و تفلیس در دوره دونالد ترامپ، آسیب جدی دید اما حالا با آغاز دوره ریاست جمهوری جو بایدن، سفر ظریف به تفلیس قطعا علاوه بر مسئله قره‌باغ، موضوع گشایش‌های احتمالی در روابط دو کشور را نیز دربرخواهد گرفت.
درباره ترکیه نیز باید گفت با توجه به نقش غیرقابل‌انکار آنکارا در مناقشه قره‌باغ و نزدیکی که باکو به آن دارد، گفت‌وگو درباره قره‌باغ بدون حضور ترکیه بی‌حاصل است.
نقشهای برای انتفاع همه طرف‌ها
ظریف در تمام این مذاکرات ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک را با هم دنبال خواهد کرد؛ چراکه تغییرات تازه در قره‌باغ هم اقتصاد و هم سیاست را متاثر کرده است. ماه گذشته ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، مذاکراتی سه‌جانبه با پاشینیان و علی‌اف داشت. پس از آن روزنامه «کومرسانت» مسکو یک نقشه مواصلاتی را به‌عنوان حاصل این نشست منتشر کرد که نشان می‌داد راه‌های ارتباطی ارمنستان، آذربایجان، ایران و روسیه پس از تغییرات اخیر قرار است چگونه باشد.
نقشه مذکور کریدور جاده‌ای و ریلی «ایغدیر-باکو» و «ایروان-باکو- مسکو» را نشان می‌داد که براساس آن ایران نیز از طریق مسیر جاده‌ای و ریلی به کریدورهای یاد شده متصل شده بود. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان هم گفت که کریدور آذربایجان به نخجوان از سوی ترکیه، آذربایجان، روسیه، ایران و ارمنستان مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
گفته می‌شود که در مذاکرات مربوط به منطقه قفقاز پروژه‌هایی پیش‌بینی شده تا تغییرات سیاسی و اقتصادی به نحوی باشد که همه طرف‌ها منتفع شوند و این انتفاع جمعی، ضامن صلح در منطقه باشد؛ به نحوی که دسترسی‌های ایران به ایروان، باکو و مسکو تامین شود، ارمنستان همانگونه که در قرارداد صلح قره‌باغ آمده با گشوده شدن راه‌های ارتباطی و ترانزیتی از انزوا درآید، ترکیه راه مستقیمی به دریای خزر و آسیای میانه داشته باشد و آذربایجان نیز برای پیوستن به ترکیه و اروپا دیگر نیازی به گرجستان نداشته باشد. در این فرآیند برخی منافع حداکثری خواهند داشت و برخی حداقلی.
ظریف در قره‌باغ است. او یکشنبه شب از مرزهای شمالی ایران خارج شد تا به جمهوری آذربایجان، روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه سفر کند و دیروز در مسکو گفت که پیشنهادهایش در مورد همکاری شش‌جانبه در قفقاز مهمترین فصل سفرش است
همکاری تهران و مسکو در حوزه امنیت اطلاعات
ظریف که دوشنبه را در باکو گذراند و مذکراتی با مقامات باکویی داشت از آمادگی ایران برای بازسازی مناطق آزادشده خبر داد و دیروز هم در مسکو ضمن دیدار با سرگئی لاوروف، همتای روس خود اعلام کرد که ایران آماده همکاری با روسیه درباره قفقاز و خلیج فارس است. او همچنین تاکید کرد که پیشنهادهایش برای همکاری شش جانبه در قفقاز مهمترین فصل سفرش است.
او ضمن تبریک به پوتین و تشکر از او بابت پایان دادن به بحران قره‌باغ، به شرایط جدید منطقه اشاره کرد و گفت: «امروز ما می‌توانیم در آستانه ورود به یک مرحله جدید باشیم که اختلافات را به همکاری تبدیل کند و بتوانیم با یک همکاری منطقه‌ای به سمت ایجاد هم‌افزایی در این منطقه برویم و راه‌هایی که برای سه دهه بسته شده بود را مجددا باز کنیم و باعث پیشرفت و توسعه اقتصادی کل منطقه بشویم که بهترین ضامن صلح بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان و کل منطقه هم‌افزایی اقتصادی است. درباره پیشنهادهای مختلفی که در این زمینه مطرح شده در سفر منطقه‌ای که دارم صحبت کردم و صحبت‌های بسیار خوبی داشتیم.»
در حوزه سیاسی و امنیتی نیز میان ظریف و لاوروف، موافقتنامه همکاری در حوزه امنیت اطلاعات به امضا رسید که می‌تواند نقطه عطف همکاری‌های دو کشور در حوزه امنیت سایبری باشد. هشدارهای امنیتی پس از صلح باکو و ایروان با توجه به حضور نقش‌آفرین اسرائیلی‌ها در آذربایجان بسیار پررنگ بود.
اکنون اما انتظار می‌رود این سفر ظریف و به طور کلی دیپلماسی فعال ایران در حوزه قفقاز جنوبی، مخاطرات پیش‌بینی شده در این منطقه برای ایران را تبدیل به فرصت کند و در عین حال همانطور که گفته می‌شود، مذاکرات و برنامه‌ریزی‌ها برای قفقاز منجر به صلح پایدار در آن و همینطور بهره‌مندی همه طرف‌ها از پتانسیل ژئوپلتیک و ژئواکونومیک منطقه شود.
دیدگاه تان را بنویسید