تبدیل ایران به بازیگر منطقه‌ای عرصه صادرات

باران زرین قلم

 سهم ایران از تجارت جهانی حالا در شرایطی به پایین‌ترین حد خود در تاریخ معاصر رسیده است که بررسی‌ها نیز نشان از آن دارد که بیش از نیمی از صادرات غیرنفتی ایران در سبد همسایگان قرار می‌گیرد.

در اولین ماه امسال، 10 میلیون و ۴۷۱ هزار تن کالا به ارزش سه میلیارد و ۶۴۵ میلیون دلار صادر شده که ۵۵ درصد  وزن و ۵۴ درصد ارزش کالاهای صادر شده به مقصد کشورهای همسایه بوده است.  عراق و افغانستان دو خریدار عمده کالاهای ساخته شده ایران هستند اما نکته اینجاست که کالاهای صادراتی ایران در اغلب موارد مواد اولیه است و صادرات ایران عمق صنعتی چندانی ندارد.

گزارش گمرک موید این نکته است. بررسی فهرست کالاهای صادراتی ایران نشان می‌دهد گاز طبیعی مایع شده به ارزش ۵۲۳ میلیون دلار، پروپان مایع شده ۳۰۲ میلیون دلار، بوتان مایع شده ۱۶۹ میلیون دلار، شمش از آهن و فولاد غیر ممزوج ۱۶۷ میلیون دلار و متانول با ۱۶۷ میلیون دلار ۵ قلم عمده کالاهای صادراتی بوده‌اند. سبد صادرات ایران از کالاهای صنعتی نظیر خودرو و لوازم خانگی و .. خالی است.

موضوع اما این است که حتی در این وضعیت نیز کالاهای غیرنفتی ایران سهم چندانی از بازارهای جهانی ندارند. این موضوع سبب می‌شود تنوع کشورهای خریدار کالا از ایران کاهش یافته و در نتیجه امکان تحریم ایران بیش از پیش مهیا شود.

 امروزه بسیاری از کارشناسان معتقدند گره خوردن منافع اقتصادی کشورها به ایران می‌تواند مهمترین مانع تحریم ایران باشد اما در شرایط فعلی تحریم ایران نه تنها ممکن است بلکه به دلیل معدود بودن خریداران کالا از ایران، محدود کردن منابع ارزی ایران نیز مهیاتر است.

 به عنوان مثال در شرایط فعلی بعد از روی کار آمدن طالبان، قدرت مانور ایران در بازار افغانستان کاهش یافت و حالا عراق نیز این شرایط را با هدف مهار بازار ارز خود تدارک دیده و در نتیجه این محدودیت به همسایه غربی نیز تسری یافته است.

 بازیگر منطقه‌ای   یا    بازیگر جهانی

ایران از سال 1397، پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام، از بازارهای نفت و گاز دور مانده است. تحریم نفتی و گازی ایران سبب شده است نقش ژئوپلتیک ایران در بازارهای جهانی انرژی کاهش یافته و در نتیجه قدرت اثرگذاری ایران از دست برود. در این شرایط کالاهای غیرنفتی ایران نیز جایی در بازارهای جهانی ندارد و در نتیجه ایران از یک بازیگر جهانی به یک بازیگر منطقه‌ای تبدیل شده است. این اتفاق البته در راستای اهداف ایران نیست چرا که ایران در برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای تبدیل به قدرت اول منطقه برنامه‌ریزی کرده بود.

به عبارت دیگر خروج ایران از بازارهای رسمی انرژی هر چند زمینه‌های کاهش وابستگی به نفت را فراهم آورده اما سبب شده است ایران نتواند سهمی از بازارهای جهانی غیرنفتی ایران نیز از آن خود کند چرا که در سایه تحریم از بازارهای سرمایه‌گذاری خارجی و حتی تکنولوژی روز نیز دور مانده است.

سهم همسایگان از کالاهای غیرنفتی چقدر است؟

ذکر این نکته ضروری است که گذشته از 15 همسایه دارای مرز آبی و خشکی با ایران، چین یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران محسوب می‌شود.

آمارهای ارائه شده از سوی گمرک نشان می‌دهد در اولین ماه امسال، 10 میلیون و ۴۷۱ هزار تن کالا به ارزش سه میلیارد و ۶۴۵ میلیون دلار صادر شده که ۵۵ درصد  وزن و ۵۴ درصد ارزش کالاهای صادر شده به مقصد کشورهای همسایه بوده و یک میلیون و ۸۲۹ هزار تن کالا به ارزش سه میلیارد و ۸۷ میلیون دلار نیز کالا به کشور وارد شده که ۶۸ درصد وزن و ۴۹ درصد ارزش کالاهای وارده نیز  از کشورهای همسایه بوده است.

لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت درباره مقاصد صادراتی کالاهای غیرنفتی به  کشورهای همسایه در فروردین ماه امسال گفته است: عراق با خرید  ۶۰۹ میلیون دلار، ترکیه با ۵۵۰ میلیون دلار، امارات با ۳۲۰ میلیون دلار، پاکستان با ۱۱۶ میلیون دلار، افغانستان با ۱۱۵ میلیون دلار، عمان با ۸۹.۴ میلیون دلار و روسیه با ۶۰ میلیون دلار به ترتیب هفت مقصد نخست صادرات کالاهای ایرانی در بین همسایگان بودند. آذربایجان با خرید ۳۳.۴ میلیون دلار، ارمنستان با ۳۲ میلیون دلار، ترکمنستان با ۲۷ میلیون دلار، قزاقستان با ۱۲.۵ میلیون دلار، کویت با ۹.۳ میلیون دلار، قطر ۶ میلیون  دلار و بحرین با ۱۹۶ هزار دلار، در رتبه های بعدی مقاصد کالاهای صادراتی ایران در بین همسایگان قرار داشتند.

عقب ماندن ایران از کشورهای منطقه در عرصه تجارت جهانی

هر چند مقامات دولتی این وضعیت را مثبت ارزیابی کرده و معتقدند رشد صادرات به کشورهای همسایه در سایه سیاست اولویت‌دهی دولت سیزدهم به تجارت با همسایگان رخ داده است اما کارشناسان بر این اعتقادند که کاهش تنوع تجاری ایران می‌تواند زنگ خطری برای اقتصاد ایران تلقی شود.

کاهش اثرگذاری در عرصه جهانی، خطر بزرگی است که یکی از دیرپاترین بازیگران جهانی انرژی را تهدید می‌کند . در این راستا به نظر می‌رسد عدم بازنگری در سیاست‌های تجاری و سیاست‌های اقتصادی و نشکستن حلقه تحریم به زودی می‌تواند نقش ایران را در نقشه‌ی جهانی کمرنگ کرده و در نتیجه ایران را به کشوری بی‌اثر در جهان مبدل نماید.

صادرات غیرنفتی ایران، در سال‌هایی که کشور با چنین تحریم‌هایی مواجه نبود به شدت تحت تاثیر نفتی بود. این وضعیت با نگاهی به 5 قلم مهم صادرات کالا از ایران قابل ارزیابی است. نکته‌ای که هنوز هم در سبد صادراتی ایران به چشم می‌خورد. در این راستا اما تمرکز بر کشورهای همسایه و صادرات در محددوده جغرافیایی اطراف ایران، در آینده می‎تواند بازارهای ایران را دستخوش تهدید جدی کند چرا که حتی در سایه تمرکز بر همسایگان نیز ایران سهم بالایی از این کشورها ندارد. احسان سلطانی، پژوهشگر اقتصادی، در گزارشی در صفحه شخصی خود هشدار داده است ایران در عرصه تجارت جهانی و حتی از کشورهای منطقه به شدت عقب مانده است، روندی که از چهار دهه پیش آغاز شده است. وی تاکید دارد تجارت خارجی ایران به کمتر از یک‌چهارم کشورهای ترکیه، عربستان و امارات در سال ۲۰۲۲ رسیده است.

او معتقد است: ترکیه بدون صادرات نفت و گاز، با تکیه بر صنایع کوچک و متوسط رتبه اول خاورمیانه را دارد. در ایران تحریمها و تجارت خارجی متکی به صدور مواد خام و اولیه توسط بنگاه‌های خصولتی و دولتی منجر به سقوط و در ترکیه روابط تجاری پویا و قدرتمند با جهان و تجارت خارجی متکی به صدور کالاهای نهایی توسط بنگاه‌های خصوصی منجر به صعود تجارت خارجی شده است. اتفاقی که نیازمند تغییر سیاست‌های سیاسی و اقتصادی ایران، آن هم به شکل توامان است.